Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Łodzi

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 września 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Anna Cesarz (spr.)

Sędziowie: SA Dariusz Limiera

SA Joanna Walentkiewicz – Witkowska

Protokolant: st. sekr. sąd. Julita Postolska

po rozpoznaniu w dniu 30 sierpnia 2017 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa głównego H. S.

przeciwko M. R.

o ustalenie, wydanie i zapłatę

oraz z powództwa wzajemnego M. R.

przeciwko H. S.

o zapłatę

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Kaliszu

z dnia 16 września 2016 r. sygn. akt I C 844/14

A.  z apelacji H. S. zmienia zaskarżony wyrok w punktach I 3 i II 1
w ten tylko sposób, że:

a)  w pkt I 3 zasądza od M. R. na rzecz H. S. kwotę 31.453 (trzydzieści jeden tysięcy czterysta pięćdziesiąt trzy) zł, oddalając powództwo główne w pozostałym zakresie,

b)  w pkt II 1 obniża zasądzoną należność z kwoty 418.000 zł do kwoty 368.000 (trzysta sześćdziesiąt osiem tysięcy) zł;

B.  z apelacji M. R. uchyla zaskarżony wyrok w pkt II 2 w części roszczeń o wartości 130.000 (sto trzydzieści tysięcy) zł zgłoszonych w piśmie procesowym z dnia 14 czerwca 2016 roku i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Kaliszu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej;

C.  oddala obie apelacje w pozostałej części;

D.  prostuje oczywistą niedokładność w punkcie I 2 wyroku w ten sposób, że dodaje sformułowanie: „przy czym wydanie nieruchomości nastąpi za jednoczesną zapłatą jej równowartości w kwocie określonej w punkcie II 1 wyroku”.

E.  nie obciąża M. R. kosztami postępowania apelacyjnego na rzecz H. S.;

F.  przyznaje i nakazuje wypłacić ze Skarbu Państwa Sądu Okręgowego w Kaliszu na rzecz adwokata M. M. kwotę 3.321 (trzy tysiące trzysta dwadzieścia jeden) zł brutto z tytułu nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce – pozwanej wzajemnej z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

Sygn. akt I ACa 1615/17

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z 16 września 2016 r. Sąd Okręgowy w Kaliszu w sprawie z powództwa głównego H. S. przeciwko M. R. o ustalenie, wydanie i zapłatę oraz z powództwa wzajemnego M. R. przeciwko H. S. o zapłatę w punkcie:

I . z powództwo głównego:

1.  ustalił nieważność umowy przeniesienia własności nieruchomości i ustanowienia służebności mieszkania zawartej między Z. Z. a M. R. aktem notarialnym z dnia 27 listopada 2012 r. przed notariuszem E. S. w Kancelarii Notarialnej w P. sporządzonym za numerem repertorium A numer (...);

2.  nakazał pozwanemu M. R. wydanie powódce H. S. zabudowanej nieruchomości rolnej położonej w miejscowości K. o pow. 4,23 ha stanowiącej działki numer (...) mającej urządzoną w Sądzie Rejonowym w Pleszewie księgę wieczystą Kw (...) oraz niezabudowanej nieruchomości rolnej położonej w miejscowości K. gmina G. o pow. 7,61 ha stanowiącej działki numer (...) mającej urządzoną w Sądzie Rejonowym w Pleszewie księgę wieczystą Kw (...), opisanej w akcie notarialnym z dnia 27 listopada 2012 r. przed notariuszem E. S. w Kancelarii Notarialnej w P. za numerem repertorium A numer (...);

3.  oddalił powództwo H. S. w pozostałym zakresie;

4.  przyznał od Skarbu Państwa -Sądu Okręgowego w Kaliszu na rzecz Kancelarii Adwokackiej adwokata M. M. kwotę 8 856 zł wraz z podatkiem od towarów i usług w wysokości 23 % tytułem kosztów zastępstwa procesowego udzielonego powódce H. S. z urzędu.

5.  nie obciążył powódki kosztami procesu w pozostałym zakresie.

II.  z powództwa wzajemnego:

1.  zasądził od H. S. na rzecz powoda wzajemnego M. R. kwotę 418000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia wydania wyroku w niniejszej sprawie do dnia zapłaty.

2.  oddalił powództwo wzajemne M. R. w pozostałym zakresie.

3.  przyznał od Skarbu Państwa -Sądu Okręgowego w Kaliszu na rzecz Kancelarii Adwokackiej adwokata M. A. kwotę 8 856 zł wraz z podatkiem od towarów i usług w wysokości 23 % tytułem kosztów zastępstwa procesowego udzielonego pozwanemu M. R. z urzędu.

4.  nie obciążył powoda wzajemnego kosztami procesu.

Powyższe orzeczenie poprzedziły następujące ustalenia faktyczne:

Wnioskodawca T. R. we wniosku z dnia 18 czerwca 2007 r. wniósł o ubezwłasnowolnienie syna M. R.. Postanowieniem z dnia 15 października 2007 r. Sąd Okręgowy w Kaliszu ubezwłasnowolnił całkowicie M. R..

Postanowieniem z dnia 13 grudnia 2007 r. ustanowiono opiekę dla całkowicie ubezwłasnowolnionego M. R. i powołano na opiekuna prawnego jego ojca T. R..

Aktem notarialnym z dnia 27 listopada 2012r. Z. Z. sprzedał M. R. zabudowaną nieruchomość rolną położoną w miejscowości K. o pow. 4,23 ha stanowiącą działki numer (...) mającą urządzoną w Sądzie Rejonowym w Pleszewie księgę wieczystą Kw (...), niezabudowaną nieruchomość rolną położoną w miejscowości K. o pow. 4,12 ha stanowiącą działki numer (...) mającą urządzoną w Sądzie Rejonowym w Pleszewie księgę wieczystą Kw (...) oraz niezabudowaną nieruchomość rolną położoną w miejscowości K. o pow. 3,49 ha stanowiącą działkę numer (...) mającą urządzoną w Sądzie Rejonowym w Pleszewie księgę wieczystą Kw (...) za łączną cenę 400 000 zł.

W §3 umowy strony uzgodniły, że kwota 350 000 zł została już sprzedawcy zapłacona a kwota 50 000 zł zostanie zapłacona do dnia 31 stycznia 2013 r. Na nieruchomości ustanowiono odpłatną i dożywotnią służebność mieszkania dla Z. Z. i ustalono opłatę w kwocie 20 000 zł płatną jednorazowo, co strony potwierdziły, że została zapłacona.

Z. Z. posiadał polisę obowiązkowego ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego na sumę ubezpieczenia 193 000 zł.

Pozwany po zakupie przedmiotowej nieruchomości, zaczął uprawiać gospodarstwo rolne z pomocą brata i ojca. Pozwany musiał przygotować gospodarstwo pod uprawę, wymagało to m.in. usunięcia drzew. Powód pobiera dopłaty do przedmiotowego gospodarstwa rolnego.

Z. Z. zmarł w dniu 11 stycznia 2013 r., a spadek po nim nabyła siostra M. S. (1) na podstawie poświadczenia dziedziczenia przed notariuszem E. Ś. prowadzącym Kancelarię Notarialną w P..

W dniu 17 września 2013 r. T. R. opiekun prawny ubezwłasnowolnionego całkowicie M. R. wniósł o uchylenie ubezwłasnowolnienia. Postanowieniem z dnia 16 czerwca 2014 r. Sąd Okręgowy w Kaliszu uchylił ubezwłasnowolnienie całkowite wobec uczestnika postępowania M. R. orzeczone postanowieniem Sądu Okręgowego w Kaliszu z dnia 15 października 2007r. w sprawie I Ns 80/07.

Wezwaniem z dnia 28 lutego 2014 r. powódka H. S. wezwała T. R. opiekuna prawnego ubezwłasnowolnionego całkowicie M. R. do wydania nieruchomości sprzedanej aktem notarialnym z dnia 27 listopada 2012 r. wyznaczając termin do wydania nieruchomości na dzień 1 kwietnia 2014 r.

Pozwany M. R. wniósł pozew przeciwko H. S. o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego. Wyrokiem z dnia 29 stycznia 2014 r. Sąd Rejonowy w Pleszewie pozbawił w całości wykonalności tytuł wykonawczy stanowiący akt notarialny z dnia 27 listopada 2012 r. repertorium A numer (...) sporządzony w Kancelarii Notarialnej E. S. zaopatrzony w klauzulę wykonalności nadaną przez Sąd Rejonowy w Jarocinie VI Zamiejscowy Wydział Cywilny z siedzibą w P. postanowieniem z dnia 02 maja 2013 r, w sprawie VI Co 741/13.

Na przedmiotowej nieruchomości razem z Z. Z. zamieszkiwała S. W.. Po śmierci Z. Z. początkowo opiekował się nią M. R. z bratem i ojcem. Od 7 września 2014 r. opiekę nad nią sprawuje A. M. (1).

Postanowieniem Sądu Okręgowego w Kaliszu z dnia 24 marca 2014r. S. W. została ubezwłasnowolniona całkowicie.

Przed Sądem Rejonowym w Pleszewie prowadzone było postępowanie o ustanowienie opieki i powołanie opiekuna prawego dla S. W.. Postanowieniem z dnia 3 września 2014 r. Sąd Rejonowy w Jarocinie Wydział Zamiejscowy z siedzibą w P. ustanowił opiekę prawną dla całkowicie ubezwłasnowolnionej S. W. i powołał na opiekuna prawnego A. M. (1).

Wyrokiem z dnia 14 lipca 2015 r. Sąd Rejonowy w Pleszewie uznał za winnego T. R. oskarżonego o to, że w dniu 22 sierpnia 2013 r. w Sądzie Rejonowym w Jarocinie VI Wydział Cywilny z siedzibą w P. w sprawie o sygn. VI C 731/13 użył jako autentyczne dokumenty o przekazaniu pieniędzy za zakup gospodarstwa rolnego z dnia 12 grudnia 2012 r. w kwocie 11000 zł i z dnia 20 grudnia 2012 r. w kwocie 9000 zł na których widniał sfałszowany przez nieustalonego sprawcę podpis Z. Z.. Sąd Okręgowy w Kaliszu wyrokiem z dnia 1 grudnia 2015 r. utrzymał w mocy zaskarżony wyrok.

Pozwany prowadzi przedmiotowe gospodarstwo rolne do dnia dzisiejszego.

Aktualna wartość nieruchomości według stanu na dzień zawarcia przedmiotowej umowy sprzedaży, a przy przyjęciu aktualnych cen wynosi 418000 zł. w tym grunt rolny niezabudowany stanowiący działki o numerach (...) ma wartość rynkową wynoszącą kwotę 348 300 zł oraz grunt o pow. 0,20 ha stanowiący część działki numer (...) wraz z budynkiem mieszkalnym o powierzchni użytkowej 90,44 m ² wraz z budynkami gospodarczymi ma wartość rynkową wynoszącą kwotę 69 400 zł.

Wartość wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości położonych w K., o powierzchni łącznej 11,84 ha, zapisanych w księgach wieczystych (...) za okres od 27 listopada 2012 r. do dnia wydania opinii wynosi kwotę 31 453 zł, natomiast od dnia 1 kwietnia 2014 r. do dnia wydania opinii wynosi 19 804 zł.

Powódka nie utraciła pożytków z przedmiotowego gospodarstwa rolnego w okresie od 27 listopada 2012 r. do chwili obecnej.

Powódka H. S. jest emerytką i otrzymuje emeryturę w kwocie około 1000 zł miesięcznie, zamieszkuje razem z mężem, który również ma emeryturę w kwocie około 1000 zł miesięcznie. Powódka choruje na ostry zespół wieńcowy, dławicę piersiową niestabilną napadowe migotanie przedsionków, chorobę zwyrodnieniową stawów.

Pozwany M. R. utrzymuje się z renty w kwocie 1071,90 zł oraz z dochodu z prowadzonego gospodarstwa rolnego.

Ustalając stan faktyczny sprawy Sąd pominął prywatną wycenę dokonaną na zlecenie pozwanego przyjmując, że stanowi ona dokument prywatny wyjaśniający i precyzujący stanowisko procesowe pozwanego.

W rozważaniach Sąd uznał, że z uwagi na fakt istnienia prawomocnego orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu całkowitym M. R., nie miał on zdolności do czynności prawnej jaką było nabycie przedmiotowego gospodarstwa rolnego od Z. Z. w dniu 27 listopada 2012 r. i w konsekwencji unieważnił czynność prawną polegającą na sprzedaży nieruchomości rolnej zawartej aktem notarialnym w dniu 27 listopada 2007 r. o czym orzekł w pkt. I wyroku.

Odnosząc się do żądania powódki wydania nieruchomości, Sąd przytoczył treść art. 222§1 k.c. i uznał, że w następstwie śmierci Z. Z. i unieważnienia powyższego aktu notarialnego powódka jako spadkobierczyni Z. Z. stała się właścicielem przedmiotowego gospodarstwa rolnego i ma prawo domagać się wydania gospodarstwa, ponieważ przysługuje jej tytuł prawny do nieruchomości wynikający z dziedziczenia. W związku z tym Sąd nakazał pozwanemu wydanie nieruchomości powódce zgodnie z pkt.I 2.wyroku.

Odnośnie żądania powódki zasądzenia odszkodowania za bezumowne korzystanie z nieruchomości przez pozwanego od momentu nabycia nieruchomości do chwili obecnej oraz żądania zwrotu pożytków, Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że pozwany zgłosił skuteczny zarzut zatrzymania nieruchomości do czasu zapłaty ceny sprzedaży, skutkujący stosownie do treści art. 496 k.c. w zw. z art. 497 k.c. wyłączeniem opóźnienia w spełnieniu tego świadczenia. Zdaniem Sądu dopóki pozwany korzysta z prawa zatrzymania, dopóty nie powstało roszczenie powódki o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie, a zatem nie zasługiwało na uwzględnienie żądanie powódki zasądzenia odszkodowania za bezumowne korzystanie z nieruchomości czy też żądanie zasądzenia pożytków i w tym zakresie Sąd oddalił powództwo główne (pkt.l 3).

W ocenie Sądu zachodzą także przesłanki do zwrotu zwaloryzowanego świadczenia, a skoro świadczenia stron mają być ekwiwalentne, to zwracana cena kupna powinna odpowiadać aktualnej wartości nieruchomości, którą określiła biegła rzeczoznawca majątkowy w opinii z dnia 26 stycznia 2016 r. na kwotę 418 000 zł.Sąd uznał także, że strony nie zakwestionowały skutecznie powyższej opinii wskazując, że biegła w sposób wszechstronny dokonała wyceny przedmiotowego gospodarstwa rolnego, wskazała jakimi kryteriami kierowała się przy wycenie, podała, że do wyceny nieruchomości zastosowała podejście porównawcze oraz metodę porównywania parami, wyjaśniła jakie czynniki wpływają na poziom wartości rynkowej nieruchomości.

Zatem uznając zgłoszone żądanie przez pozwanego w odpowiedzi na pozew w zakresie zapłaty początkowo kwoty 420 000 zł a ostatecznie 590 000 zł Sąd przyjął, iż zgłoszone żądanie stanowi powództwo wzajemne M. R. i mając na uwadze zgromadzony materiał dowodowy Sąd uwzględnił powództwo wzajemne w zakresie kwoty 418 000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia wydania wyroku w niniejszej sprawie do dnia zapłaty ( pkt. II.1.) W pozostałym zakresie Sąd oddalił powództwo wzajemne jako nieuzasadnione i nie znajdujące potwierdzenia w zgromadzonym materiale dowodowym.

O kosztach Sąd orzekł na podstawie art. 102 k.p.c. w zw. z § 6 pkt.6 i 19 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002r. w sprawie w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

Powyższe orzeczenie zaskarżyły apelacją obie strony.

Powód wzajemny w piśmie z 21 .10 2016 roku zaskarżył orzeczenie w części dotyczącej punktu II ppkt 2 z powództwa wzajemnego, zarzucając niewyjaśnienie istoty sprawy co do roszczeń M. R. formułowanych w jego piśmie procesowym z dnia 10 czerwca 2016 roku, złożonego w Sądzie dnia 14 czerwca 2016 roku, w którym to żądał zapłaty przez H. S. kwoty 50.000,00 zł za „wkład i opiekę nad gospodarstwem”, kwoty 20.000,00 zł za „doprowadzenie gospodarstwa do używania”, kwoty 20.000,00 zł za „zajmowane przez S. W. pomieszczenia w przedmiotowej nieruchomości” oraz kwoty 40.000,00 zł tytułem utraconych zarobków przez P. R. w związku z tym, iż sprawował on całodobową opiekę nad S. W. (co razem czyni 130.000,00 zł).

Zdaniem skarżącego - wobec kwestionowania opinii biegłej Ż. - niezasadnie oddalone zostało roszczenie pozwanego - powoda wzajemnego co do kwoty 58.000,00 zł stanowiącej różnicę pomiędzy wartością przedmiotowego gospodarstwa wskazaną przez biegłą U. Ż., a rzeczoznawcę M. S. (2).

Wskazując na powyższe skarżący wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, przy uwzględnieniu kosztów zastępstwa prawnego z urzędu wg. norm przepisanych.

W uzupełnieniu apelacji, pismem procesowym 26.10 2016 roku (k.482-485) powód wzajemny zmodyfikował zakres zaskarżenia poprzez jego rozszerzenie. Ostatecznie zaskarżył wyrok w części, tj. co do pkt 1.1,1.2 oraz II.2. zarzucając:

1.  odnośnie pkt. 1.1 i I.2 - naruszenie art. 5 kc przez pominięcie szczególnych okoliczności sprawy uzasadniających uznania żądania powódki (pozwanej wzajemnej) o ustalenie nieważności umowy sprzedaży nieruchomości pomiędzy Z. Z. a M. R. z dnia 27 listopada 2012 r. za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego;

2.  odnośnie pkt. II. 1 -

a)  nierozpoznanie istoty sprawy, które polegało na tym, iż sąd I instancji błędnie uznał, iż pozwany (powód wzajemny) pismem procesowym z dnia 14 czerwca 2016 r. zakwestionował tylko opinię biegłego sądowego co do aktualnej wartości nieruchomości, w sytuacji gdy pismem tym pozwany (powód wzajemny) zgłosił 4 nowe roszczenia o zapłatę z różnych tytułów, które nie zostały rozpoznane przez sąd;

b)  naruszenie prawa procesowego, tj. przepisów art. 217 § 1 kpc w zw. z art. 227 kpc w zw. z art. 232 zd. 1 kpc, które mogło mieć wpływ na treść orzeczenia, a polegające na oddaleniu wniosku dowodowego pozwanego (powoda wzajemnego) o przeprowadzenie dowodu z nowej opinii innego biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości, a który to dowód miał wskazać na fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, tj. rzeczywistą aktualną wartość nieruchomości.

Skarżący wniósł o przeprowadzenie dowodów zgłoszonych w toku postępowania przez pozwanego (powoda wzajemnego) na wskazane okoliczności, a których sąd I instancji nie przeprowadził, a nadto o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego sądowego - psychiatry oraz biegłego sądowego - psychologa na okoliczność ustalenia stanu zdrowia psychicznego pozwanego (powoda wzajemnego) na dzień 27 listopada 2012 r. oraz ustalenia, czy pozwany (powód wzajemny) tego dnia rozumiał treść i znaczenie podejmowanych przez siebie czynności.

Wskazując na powyższe zarzuty, skarżący wniósł o oddalenie powództwa głównego w całości (co do ustalenia, wydania i zapłaty) oraz zasądzenie od powódki (pozwanej wzajemnej) na rzecz pozwanego (powoda wzajemnego) kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje wg norm prawem przepisanych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Kaliszu do ponownego rozpoznania z pozostawieniem temu sądowi rozstrzygnięcia o kosztach dotychczasowego postępowania, w tym o kosztach postępowania apelacyjnego.

Powódka H. S. zaskarżyła powyższy wyrok w części tj. w zakresie pkt I. 3 oraz pkt II. 1. zarzucając:

I.  w zakresie pkt I. 3 wyroku naruszenie:

1)  prawa materialnego w szczególności art 225 k.c. poprzez jego niezastosowanie i nie zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kwoty pieniężnej w wysokości 31.453,00 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 27 listopada 2012 r., do dnia zapłaty z tytułu bezumownego korzystania w złej wierze przez pozwanego z nieruchomości będącej przedmiotem procesu powiększoną o kwoty: 11.134,00 złotych oraz 9.114,78 złotych z tytułu dopłat bezpośrednich jakie pozwany otrzymał na przedmiotową nieruchomość w 2013 i 2014 r., z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w sytuacji, gdy obowiązek zasądzenia od pozwanego na rzecz powódki tego typu kwoty pieniężnej, nakładają na Sąd I instancji przepisy prawa;

2)  prawa procesowego w szczególności art. 227 k.p.c. poprzez:

a)  oddalenie wniosku o zwrócenie się do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, celem wskazania aktualnej sumy dopłat bezpośrednich do nieruchomości objętej przedmiotowym postępowaniem, pomimo faktu, iż kwoty te winny być doliczone do wartości kwoty pieniężnej z tytuł bezumownego korzystania, która to kwota należna jest powódce;

b)  oddalenie wniosku o sporządzenie uzupełniającej opinii przez wyznaczoną biegłą z zakresu szacowania nieruchomości z uwzględnieniem wartości dopłat bezpośrednich przeznaczonych na nieruchomość od dnia 27 listopada 2012 r., aż do chwili obecnej z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz z uwzględnieniem komercyjnej wartości czynszu najmu siedliska, a nie jak przyjęła to biegła z uwzględnieniem komunalnych wartości czynszu najmu siedliska.

II.  w zakresie pkt II. 1 wyroku naruszenie:

1) prawa procesowego w szczególności art. 386 § 4 k.p.c. poprzez: kompletne pominięcie i nie odniesienie przez Sąd I instancji w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku do żądania zgłoszonego przez powódkę w zakresie nieuwzględnienia powództwa wzajemnego pozwanego o kwotę 50.000 złotych z kwoty 418.000 złotych w związku z nieuiszczeniem przez pozwanego na rzecz powódki - jako następczyni prawnej Z. Z. brakującej części kwoty w powyżej wskazanej wysokości z tytułu sprzedaży nieruchomości opisanej w akcie notarialnym z dnia 27 listopada 2012 r., zawartym przed notariuszem E. S. w Kancelarii Notarialnej w P. za numerem repetytorium A numer (...).

Wskazując na powyższe zarzuty skarżąca wniosła o:

1.  uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania - przy uwzględnieniu kosztów pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu, które to koszty nie zostały uiszczone, ani w całości, ani w części.

ewentualnie o:

2.  zmianę zaskarżonego wyroku w punkcie 1.3 poprzez:

a) zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kwoty 31.453 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 27 listopada 2012 r., do dnia zapłaty oraz kwot: 11.134,00 złotych oraz 9.114,78 złotych od dnia wydania wyroku do dnia zapłaty;

3.  zmianę zaskarżonego wyroku w punkcie II. 1 poprzez oddalenie powództwa M. R. o kwotę 50.000 złotych i zasądzenie od powódki na rzecz powoda zmniejszonej kwoty w wysokości 368.000 złotych wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wydania wyroku do dnia zapłaty.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Każda z apelacji w części zasługuje na uwzględnienie, zaś w części jest bezzasadna.

Co do apelacji pozwanego – powoda wzajemnego, którego apelacja jest dalej idąca:

Nie można podzielić zarzutu naruszenia art.5 k.c. co do nierozważenia przez Sąd Okręgowy kwestii czy żądanie powódki – pozwanej wzajemnej stwierdzenia nieważności umowy sprzedaży nieruchomości z dnia 27 listopada 2012r. pomiędzy Z. Z. – spadkodawcą H. S., a ubezwłasnowolnionym całkowicie w dacie umowy M. R., jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Nie budzi wątpliwości, że M. R. postanowieniem Sądu Okręgowego w Kaliszu został ubezwłasnowolniony całkowicie, a dopiero w dniu 16 czerwca 2014r. Sąd ten uchylił ubezwłasnowolnienie całkowite wobec pozwanego – powoda wzajemnego. Z aktu notarialnego sprzedaży nieruchomości położonej w K. nr 66, gmina G., powiat (...) wynika, że M. R. zawarł tę umowę w dniu 27 listopada 2012r. z Z. Z., samodzielnie, nie za pośrednictwem opiekuna prawnego.

Podstawowym skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego, przewidzianym wyraźnie w art.12, jest całkowita utrata zdolności do czynności prawnych. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym ma charakter konstytutywny, powoduje powstanie nowego stanu prawnego z chwilą uprawomocnienia się postanowienia orzekającego ubezwłasnowolnienie i ma tzw. rozszerzoną prawomocność ( tak SN w orzecz. z 3 grudnia 1971r., III CRN 361/71).

Z kolei z treści art.14 §1 k.c. wynika, że czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Nieważność czynności prawnej dokonanej przez osobę mniemającą zdolności do czynności prawnych należy do tzw. nieważności bezwzględnych; może powoływać się na nią każda zainteresowana osoba, nie może ona być konwalidowana i sąd musi ją uwzględnić z urzędu ( tak komentarz do kodeksu cywilnego, księga pierwsza, część ogólna, pod red. ST. Dmowskiego i ST. Rudnickiego, wydanie 7, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2006r., str.83). Zatem Sąd ma nawet obowiązek wziąć z urzędu pod uwagę nieważność bezwzględną w każdym stanie sprawy. Nieważność bezwzględna oznacza, że czynność prawna nie wywołała i nie może wywołać żadnych skutków prawnych objętych wolą stron, poza powstaniem ubocznych skutków, które ustawa wiąże z czynnością prawną nieważną, jak np. obowiązek zwrotu świadczeń wzajemnych. Nieważność powstaje z mocy samego prawa i datuje się od samego początku, tzn. od chwili dokonania nieważnej czynności. Oznacza to, że każdy kto ma w tym interes, może się na nią powołać, gdyż nieważność jest skutkiem powszechnym, tzn. działającym wobec wszystkich.

Nieważność w znaczeniu braku materialnoprawnej skuteczności dotyczy samej czynności prawnej udokumentowanej w formie aktu notarialnego, a nie samego aktu notarialnego. Akt notarialny podlega ocenie tylko pod kątem widzenia zachowania wymagań przewidzianych w ustawie Prawo o notariacie.

Czynność prawna nieważna w zasadzie nie podlega konwalidacji, poza wyjątkami przewidzianymi w ustawie, co dotyczy rozwiązań przewidzianych w art.14 §2 k.c., art.890 §1 k.c., 945 k.c. Podobnie – konwersji może ulec każda nieważna czynność prawna, jednakże z wyjątkiem tych, które zostały dokonane przez osoby niezdolne do czynności prawnych, oraz z wyłączeniem czynności pozornych ( tak komentarz do kodeksu cywilnego op. cit. str. 250).

Zatem skoro M. R. zawarł umowę sprzedaży nieruchomości będąc osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, a więc pozbawioną zdolności do czynności prawnych, czynność ta była bezwzględnie nieważna, zatem Sąd winien tę okoliczność uwzględnić nawet z urzędu i nie miał możliwości zastosowania art.5 k.c.

Z powołaniem się na zasady współżycia społecznego nie można podważać ani modyfikować wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych, które jak np. art.58 §1 k.c. ze względu na bezpieczeństwo obrotu przewidują sankcję bezwzględnej nieważności dla czynności prawnych sprzecznych z prawem, nie przewidując od tego żadnych wyjątków, a więc samodzielnie, w sposób jednoznaczny i wyczerpujący przesądzają o prawach stron. W razie zatem spełnienia się warunków bezwzględnej nieważności czynności prawnej, sąd nie ma żadnej możliwości zastosowania klauzuli z art.5 k.c. ( tak SN w wyroku z 22.09.1987r., III CRN 265/87).

Biorąc powyższe pod uwagę należało uznać za bezprzedmiotowy wniosek zgłoszony w apelacji o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego sądowego psychiatry oraz psychologa na okoliczność ustalenia stanu zdrowia psychicznego M. R. na dzień 27 listopada 2012r. oraz ustalenia, czy tego dnia rozumiał on treść i znaczenie podejmowanych przez siebie czynności.

Skutkiem nieważności czynności prawnej jest konieczność zwrotu świadczeń wzajemnych. Zatem powódka – pozwana wzajemna jako spadkobierczyni Z. Z., mogła skutecznie żądać wydania na jej rzecz nieruchomości będącej przedmiotem umowy sprzedaży z dnia 27 listopada 2012r., zaś pozwany – powód wzajemny mógł żądać – co do zasady – zwrotu zapłaconej ceny.

Przy zwrocie świadczeń wzajemnych, w razie nieważnej umowy sprzedaży nieruchomości, górną granicę waloryzacji uiszczonej ceny stanowi wartość tej nieruchomości w dacie rozstrzygania sprawy ( tak SN w orzecz. z 20.12.1995r., II CRN 191/95, OSNC 1996, nr4, poz.61).

Sąd Okręgowy dopuścił dowód z opinii biegłej do spraw wyceny nieruchomości i przyjął wartość spornej nieruchomości według tej opinii. Słusznie Sąd pominął prywatną wycenę przedstawioną przez M. R., dokonaną na jego zlecenie, traktując ją jako dokument prywatny jedynie wyjaśniający i precyzujący stanowisko strony.

Nie było potrzeby dopuszczania dowodu z opinii innego biegłego. Opinia biegłej U. Ż. jest obszerna, szczegółowa, uwzględnia obiekty porównawcze, lokalizację nieruchomości, stan i wiek budynków, powierzchnię gruntu, rodzaj użytków, dominującą klasę bonitacyjną gruntów. Biegła dokonała oględzin nieruchomości, odpowiedziała ustnie na pytania stron.

Nie istnieją podstawy do przyjęcia, że sąd jest zobowiązany dopuścić dowód z kolejnych biegłych w każdym przypadku, gdy złożona opinia jest niekorzystna dla strony, a samo wyrażane niezadowolenie strony z opinii biegłego nie uzasadnia dopuszczania dowodu z dalszej opinii biegłego. Należy też to odnieść do prezentowanego przeświadczenia strony, że dalsze opinie pozwolą na udowodnienie korzystnej dla niej tezy ( tak SN w wyroku z 18.02.1974r., II CR 5/74, też w wyroku z 18.10.2001r., IV CKN 478/00).

W szczególności Sąd nie ma obowiązku dopuszczania dowodu z opinii innego biegłego, gdy powołany przez stronę dla uzasadnienia jej wniosku w tym zakresie zarzut niekompetencji biegłego wywodzony jest jedynie z faktu, że stanowisko biegłego jest inne niż stanowisko eksperta, który wydał opinię pozasądową, zaś pozostałe zarzuty zgłaszane do opinii nie znajdują potwierdzenia lub dotyczą okoliczności nieistotnych ( tak komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, pod red. H. Doleckiego i T. Wiśniewskiego, tom I, wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2011, str. 947).

Ponadto, gdy opinia biegłego jest tak kategoryczna i przekonywująca, że sąd określoną okoliczność uznaje za wyjaśnioną to nie ma obowiązku dopuszczania dowodu z kolejnej opinii innego biegłego ( tak SN w wyroku z 21.11.1974r., II CR 639/74).

W tym przypadku opinia biegłej U. Ż. była pełna, wyczerpująca, formułowała kategoryczne wnioski, które były szczegółowo wyjaśnione i uzasadnione. Sąd Okręgowy prawidłowo zatem w oparciu o tę opinię poczynił ustalenia co do aktualnej wartości spornej nieruchomości.

Niezależnie od powyższych uwag należy wskazać, że kwestionowana przez pozwanego – powoda wzajemnego opinia w istocie określa wartość przedmiotowej nieruchomości na kwotę nieomal identyczną, jak dochodzona przez M. R.. Z wyliczeń biegłej kwota ta wyniosła 418.000 zł, gdy pozwany powód wzajemny sformułował swoje żądanie na kwotę 420.000 zł. Zgłoszenie przez niego żądania zasądzenia od powódki – pozwanej wzajemnej kwoty 590.000 zł na rozprawie w dniu 2 września 2016r. nie mogło być skuteczne, gdyż nie spełniło wymogów z art.187§1 k.p.c. i art.126 §1 k.p.c., czyli przede wszystkim nie zostało ujęte w piśmie procesowym.

Apelujący pozwany – powód wzajemny nie zakwestionował zresztą ustaleń Sądu w tym zakresie za pomocą zarzutu z art.233 §1 k.p.c. Zarzuty naruszenia art.217 §1 k.p.c. w związku z art.227 k.p.c. w związku z art.232 zd.1 k.p.c. nie mają zaś uzasadnienia w świetle powyższych rozważań.

Sąd Apelacyjny z urzędu musiał sprostować oczywistą niedokładność w zaskarżonym wyroku, na zasadzie art. 350 §1 i §3 k.p.c.

Pozwany – powód wzajemny zgłosił w toku procesu, w odpowiedzi na pozew, zarzut zatrzymania nieruchomości ( art.461 k.c.). Zasadniczym celem prawa zatrzymania jest zabezpieczenie ustawowo określonych wierzytelności przysługujących zobowiązanemu do wydania rzeczy wobec żądającego takiego wydania. Prawo zatrzymania powstaje w drodze oświadczenia woli zainteresowanego wierzyciela. Oświadczenie wierzyciela ma charakter jednostronny i zarazem prawnokształtujący. Prawo zatrzymania przysługuje niezależnie od tego, jak kształtuje się relacja pomiędzy wartością zatrzymanej rzeczy a wysokością zabezpieczonej wierzytelności. W przypadku nieważności umowy i powstania obowiązku zwrotu świadczeń wzajemnych, jeżeli świadczenie wzajemne dotyczy rzeczy, to dochodzi do zbiegu prawa zatrzymania określonego w art.461 §1 k.c. z prawem przewidzianym w art.496 k.c. w związku z art.497 k.c.

W takiej sytuacji należy przyjąć, że zobowiązany do wydania cudzej rzeczy ( tu nieruchomości) może ją zatrzymać do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługującego mu świadczenia z tytułu zwrotu uiszczonej ceny. Przesłanką prawa zatrzymania jest wymagalność wierzytelności. Jeśli wskutek dokonania nieważnej czynności prawnej sprzedaży nieruchomości nie powstaną skutki tej czynności, to sprzedającemu ( tu jego następcy prawnemu) służy roszczenie o wydanie tej nieruchomości, zaś kupującemu – roszczenie o zapłatę uiszczonej ceny jako nienależnego świadczenia. Po wniesieniu przez powódkę w dniu 2 czerwca 2014r. pozwu o ustalenie nieważności umowy sprzedaży z dnia 27 listopada 2012r. i wydanie nieruchomości będącej przedmiotem tej umowy, pozwany wniósł o zobowiązanie powódki do zwrotu zapłaconej za nieruchomość ceny oraz podniósł zarzut zatrzymania. W piśmie procesowym z dnia 26 marca 2015r. pozwany wniósł o zasądzenie kwoty 420.000 zł tytułem zwaloryzowanej wartości nieruchomości. Przyjmuje się, że roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia staje się wymagalne w terminie, w którym powinno być spełnione zgodnie z art.455 k.c. ( tak SN w uchwale z 26.11.2009r., III CZP 102/09, OSNC z 2010r., nr 5, poz.75). Zatem roszczenie pozwanego – powoda wzajemnego stało się wymagalne od upływu terminu do spełnienia przez dłużnika świadczenia pieniężnego przy założeniu, że działałby bez nieuzasadnionej zwłoki.

Jeśli w toku procesu o wydanie nieruchomości, w związku ze stwierdzeniem bezwzględnej nieważności czynności prawnej sprzedaży nieruchomości, zobowiązany do wydania tejże nieruchomości złoży oświadczenie o skorzystaniu z prawa zatrzymania, to Sąd kierując się treścią art. 461 §1 k.c. w zbiegu z art.496 k.c. w związku z art.497 k.c. winien z urzędu nakazać wydanie nieruchomości za jednoczesną zapłatą kwoty jej równowartości dochodzoną wzajemnie przez uprawnionego do żądania zwrotu świadczenia wzajemnego, nawet w przypadku braku wniosku w tym zakresie.

Nieuwzględnienie tego rodzaju rozstrzygnięcia przy zgłoszonym zarzucie zatrzymania stanowi oczywistą niedokładność, którą w postępowaniu odwoławczym należy sprostować na zasadzie art.350 §1 i 3 k.p.c.

Niezależnie od powyższego stanowiska trzeba wskazać, że na rozprawie w dniu 2 września 2016r. pełnomocnik pozwanego – powoda wzajemnego popierając żądanie zapłaty kwoty określonej w piśmie procesowym z dnia 26 marca 2015r. na 420.000 zł, stanowiącej równowartość spornej nieruchomości, przy przyjęciu nieważności umowy sprzedaży tej nieruchomości, wnosił aby „wyrok był warunkowy, tj ustalający, że przejście własności nastąpi po zapłacie całej kwoty”. Sąd Okręgowy do tego wniosku w ogóle się nie ustosunkował, pomijając sposób rozstrzygnięcia właściwy przy zgłoszonym zarzucie zatrzymania nieruchomości. Stąd konieczność sprostowania tej oczywistej niedokładności.

Apelacja pozwanego – powoda wzajemnego tylko w części okazała się zasadna.

Mianowicie w piśmie procesowym z dnia 14 czerwca 2016r. powód zgłosił nowe roszczenia o zapłatę z czterech różnych tytułów. Mianowicie wniósł o zapłatę od powódki - pozwanej wzajemnej na swoją rzecz kwot: 50.000 zł tytułem „wkładu i opieki nad gospodarstwem”, 20.000 zł tytułem „doprowadzenia gospodarstwa do używania”, 20.000 zł tytułem „ zajmowania przez S. W. pomieszczenia w przedmiotowej nieruchomości” oraz 40.000 zł tytułem „utraconych zarobków przez P. R. w związku ze sprawowaniem przez niego opieki nad S. W.”. Sąd powinien potraktować pismo jako rozszerzenie powództwa wzajemnego, nadać mu bieg, poczynić w tym zakresie odpowiednie ustalenia, następnie rozstrzygnąć w tym przedmiocie i uzasadnić to rozstrzygnięcie. Tymczasem Sąd Okręgowy w ogóle nie odniósł się do zgłoszonych w piśmie z 14 czerwca 2016r. żądań M. R., nie rozpoznając w tym zakresie istoty sprawy.

Zatem z apelacji M. R. Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżony wyrok w punkcie II 2 w części roszczeń o wartości 130.000 zł zgłoszonych w piśmie procesowym z dnia 14 czerwca 2016r. i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Kaliszu – na podstawie art. 386 §4 k.p.c. Co do kosztów procesu w instancji odwoławczej orzeczono na podstawie art.108 §2 k.p.c.

Sąd Okręgowy przy ponownym rozpoznaniu sprawy w powyższym zakresie podejmie odpowiednie czynności procesowe, poczyni ustalenia dotyczące zgłoszonych w piśmie z dnia 14 czerwca 2016r. roszczeń i rozstrzygnie w tym przedmiocie.

W pozostałej części apelacja pozwanego – powoda wzajemnego jako bezzasadna podlegała oddaleniu na podstawie art.385 k.p.c.

Co do apelacji H. S. należało ją uznać w części za zasadną.

Trafny jest zarzut naruszenia art.225 k.c. w związku z art.224 §2 k.c.

Posiadacz nieruchomości zobowiązany z mocy wyroku do jej wydania właścicielowi i zarazem uprawniony z mocy wyroku zapadłego z jego powództwa do otrzymania równowartości dokonanych na nieruchomości nakładów jest zobowiązany, mimo, że właściciel nie zwrócił mu wartości nakładów, do uiszczenia wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości.

Prawo zatrzymania stanowi jedynie określony sposób zabezpieczenia poniesionych na rzecz wydatków ( przez wstrzymanie się od jej wydania do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia zwrotu wydatków), nie pozbawia jednak właściciela prawa żądania wydania rzeczy ani egzekwowania orzeczonego w wyroku obowiązku jej wydania za zwrotem wydatków, jak również nie uprawnia posiadacza, któremu przysługuje prawo zatrzymania do korzystania z rzeczy właściciela. Ustawa nie przewiduje dla posiadacza rzeczy, któremu przysługuje prawo zatrzymania i który zgłosił ten zarzut w procesie o wydanie rzeczy, prawa jej posiadania i korzystania z niej. Prawo ogranicza się jedynie do wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia należnego wierzycielowi aż do zaspokojenia przez wierzyciela własnej pretensji dłużnika. ( tak SN w uchwale z 11.11. 1877r., III CZP 75/77).

Przyjmuje się, że istota prawa zatrzymania, którego funkcją jest jedynie wywarcie presji na drugą stronę, aby wykonała swoje świadczenie, nie uzasadnia powstania dodatkowych korzyści w postaci czerpania pożytków z rzeczy. Poza tym osoba wykonująca prawo zatrzymania nie jest uprawniona do używania zatrzymanej rzeczy, tym samym posiadacz korzystający z cudzej rzeczy tylko na podstawie prawa zatrzymania jest obowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z niej ( tak SN w wyroku z 16.12.2009r., I CSK 187/09, też w orzecz. z 22.09.2005r., IV CK 103/05).

Z kolei w wyroku z 21.03.1979 r., III CRN 16/79 Sąd Najwyższy przyjął, że pomimo istnienia prawa zatrzymania właścicielowi nieruchomości przysługuje od chwili, kiedy okazało się, że nie doszło do zawarcia umowy, roszczenie o wydanie nieruchomości oraz o wynagrodzenie za korzystanie przez stronę przeciwną z nieruchomości, zaś stronie przeciwnej od wierzyciela przysługuje roszczenie o zwrot zapłaconej ceny i zapłatę odsetek.

Nie miał zatem racji Sąd Okręgowy twierdząc, że dopóki pozwany – powód wzajemny korzysta z prawa zatrzymania, dopóty nie powstało roszczenie powódki – pozwanej wzajemnej o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości.

Ostatecznie H. S. żądała w apelacji zmiany wyroku Sądu Okręgowego i zasądzenie od M. R. kwoty 31.453 zł z tytułu bezumownego korzystania przez niego ze spornej nieruchomości za okres od dnia 27 listopada 2012r. do dnia wydania opinii przez biegłą, która określiła owo wynagrodzenie na takim właśnie poziomie.

W tym zakresie Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok na zasadzie art.386 §1 k.p.c. zasądzając żądaną kwotę.

Nie mogło być uwzględnione żądanie zmiany wyroku przez zasądzenie odsetek ustawowych od kwoty 31.453 zł od dnia 27 listopada 2012r. z powołaniem się na żądanie zgłoszone w piśmie procesowym z dnia 3 lutego 2015r., bowiem w piśmie tym powódka – pozwana wzajemna wnosiła co prawda o zasądzenie nawet wyższej kwoty wynagrodzenia za bezumowne korzystanie przez M. R. ze spornej nieruchomości ( w wysokości 310.000 zł) za okres od dnia 27 listopada 2012r. „do chwili obecnej”, ale nie zgłosiła żądania zasądzenia odsetek ustawowych.

Nie można ponadto traktować dopłat bezpośrednich jako pożytków z rzeczy i domagać się zasądzenia ich równowartości na podstawie art.225 k.c. w związku z art.224 §2 k.c.

Zgodnie z treścią art.18 ust.1 ustawy z dnia 5 lutego 2015r. o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego ( t.j. Dz. U. z 2017r. poz. 278 ze zm.) w przypadku gdy działka rolna lub zwierzę, do których rolnik ubiega się o przyznanie płatności, stanowią przedmiot posiadania samoistnego i posiadania zależnego, płatności bezpośrednie przysługują posiadaczowi zależnemu.

M. R. przynajmniej od momentu kiedy dowiedział się o żądaniu stwierdzenia nieważności umowy sprzedaży nieruchomości i jej wydania należało traktować jako posiadacza zależnego, któremu przysługiwały dopłaty bezpośrednie. Należy też wskazać, że korzystający z prawa zatrzymania jest posiadaczem zależnym w rozumieniu art.336 k.c.( tak komentarz do kodeksu cywilnego, księga trzecia, zobowiązania, tom 1, pod red. Gerarda Bieńka, wydanie 7, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2006, str.571).

W takiej sytuacji bezprzedmiotowe były wnioski z apelacji powódki – pozwanej wzajemnej o uzyskanie informacji z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa o wysokości aktualnej sumy dopłat bezpośrednich do spornej nieruchomości, oraz o dopuszczenie dowodu z uzupełniającej opinii biegłej z zakresu szacowania nieruchomości „ z uwzględnieniem wartości dopłat bezpośrednich przeznaczonych na przedmiotową nieruchomość”. Przeprowadzenie tego ostatniego dowodu dla wyliczenia „komercyjnej wartości czynszu najmu siedliska” o tyle było również bezprzedmiotowe, że powódka – pozwana wzajemna wniosła o zmianę wyroku i zasądzenie kwoty wyliczonej pierwotnie przez biegłą w wysokości 31.453 zł, a także nie wskazała wyższej wartości przedmiotu zaskarżenia przy uwzględnieniu pozostałych zarzutów.

W powyższym zakresie apelacja H. S. podlegała oddaleniu na podstawie art.385 k.p.c.

Natomiast zasadny był zarzut powódki – pozwanej wzajemnej co do nieodniesienia się i nieuwzględnienia żądania powódki obniżenia dochodzonej przez M. R. kwoty równowartości spornej nieruchomości o 50.000 zł niezapłaconej ceny.

Z aktu notarialnego sprzedaży nieruchomości z dnia 27 listopada 2012r. wynika, że strony ustaliły cenę na 400.000 zł, przy czym wskazano tam, że kupujący zapłacił kwotę 350.000 zł, a resztę ceny zobowiązał się zapłacić sprzedającemu w terminie do 31 stycznia 2013r. ( §3 aktu notarialnego).

M. R. nie wykazał, że następnie dopłacił sprzedającemu kwotę 50.000 zł. Nie przedstawił on żadnego pokwitowania, a nawet zeznał, że nie przypomina sobie, aby w akcie notarialnym była podana kwota 50.000 zł do zapłaty do 31 stycznia 2013r. Wysłuchany informacyjnie M. R. wprost stwierdził, że zapłacił Z. Z. 350.000 zł. Wyjaśnienia te pozwany – powód wzajemny potwierdził następnie w zeznaniu składanym na rozprawie w dniu 2 września 2016r. Z zeznań świadka T. R. również wynikało, że za nieruchomość została zapłacona kwota 350.000 zł, a „zostało 50.000 zł”. Co prawda świadek ten zeznał również, że następnie została zapłacona na rzecz Z. Z. kwota 20.000 zł gotówką, ale nie potwierdzili tego świadkowie: J. T., A. M. (2), A. M. (1), H. M., ani M. J., którzy mieli zeznawać na tę okoliczność. Zatem kwotę 50.000 zł nie dopłaconą z tytułu ceny należało odliczyć z zasądzonej na rzecz M. R. kwoty równowartości nieruchomości, liczonej od przyjętej przez biegłą kwoty 418.000 zł.

W tym zakresie Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok z apelacji H. S. w pkt.II 1 obniżając zasądzoną należność z kwoty 418.000 zł do kwoty 368.000 zł, na zasadzie art.386 §1 k.p.c.

W pozostałym zakresie apelacja powódki – pozwanej wzajemnej jako bezzasadna podlegała oddaleniu na podstawie art.385 k.p.c.

Biorąc pod uwagę trudna sytuację życiową M. R., konieczność zwrotu nieruchomości, na której mieszka oraz niemożności uzyskiwania dochodów z prowadzenia gospodarstwa rolnego po wydaniu nieruchomości, Sąd Apelacyjny w oparciu o art.102 k.p.c. w związku z art.391 §1 k.p.c. nie obciążył pozwanego – powoda wzajemnego kosztami postępowania apelacyjnego na rzecz H. S..

O wynagrodzeniu pełnomocnika z urzędu ustanowionego dla powódki – pozwanej wzajemnej orzeczono na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r.w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. z 2015r., poz.1801).