Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Łodzi

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 kwietnia 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia SA Marek Kruszewski

Protokolant: Karina Frątczak vel Wielgus

po rozpoznaniu w dniu 20 kwietnia 2023 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa E. R.

przeciwko (...) Bank (...) z siedzibą w W. wykonujący działalność na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez (...) Bank (...) (Spółka Akcyjna) Oddział w Polsce z siedzibą w W.

o roszczenia z umów bankowych denominowanych/indeksowanych do franka szwajcarskiego

na skutek apelacji strony pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim

z dnia 16 lutego 2022 r. sygn. akt I C 614/20

uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie toczące się w pierwszej instancji w zakresie zamknięcia rozprawy w dniu 2 lutego 2022 roku i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, któremu pozostawia rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

I ACa 742/22

UZASADNIENIE

Wyrokiem z 16 lutego 2022 roku Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim:

1/ stwierdził, iż umowa kredytu hipotecznego zawarta przez powódkę z poprzednikiem pranym pozwanego jest nieważna w całości;

2/ zasądził od pozwanego na rzecz powódki 57.224,79 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 8 maja 2020 r. do dnia zapłaty oraz 74.379,26 CHF wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie:

- od kwoty 27.073,71 CHF od dnia 8 maja 2020 roku do dnia zapłaty;

- od kwoty 47.305,55 CHF od dnia 6 października 2021 roku do dnia zapłaty ;

4/ obciążył pozwanego kosztami procesu strony przeciwnej.

Rozstrzygnięcie to poprzedziły następujące ustalenia Sądu a quo co do faktów.

Na podstawie wzorca „Umowy o kredyt hipoteczny” powódka działająca jako konsument w rozumieniu zawarła w dniu 14.08.2008r. z poprzednikiem prawnym pozwanego umowę kredytu. Pozwany udzielił kredytu, w ramach prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, w złotych waloryzowanego kursem (...) w wysokości 150.000,00 zł. Saldo zadłużenia (tj. wysokość kredytu do spłaty) zostało ustalone po uprzednim przeliczeniu według kursu nie niższego niż kurs kupna (...) zgodnie z Tabelą Kursów Walut Obcych obowiązującą w momencie wypłaty środków z kredytu u pozwanego. Integralną część umowy stanowił Regulamin.

W umowie i regulaminie zawarto następujące zapisy:

§ 2 ust. 1 zdanie 2 umowy

Kredyt jest indeksowany do waluty obcej (...).

§ 4 ust. 1 Regulaminu

Kredyt udzielany jest w złotych. Na wniosek Wnioskodawcy Bank udziela kredytu indeksowanego do waluty obcej. W przypadku kredytu indeksowanego do waluty obcej Wnioskodawca wnioskuje o kwotą kredytu wyrażoną w złotych z zaznaczeniem, iż wniosek dotyczy kredytu indeksowanego do waluty obcej.

§ 7 ust. 4 Regulaminu w zw. z § 2 pkt 2 Regulaminu (zawierający definicję kredytu indeksowanego do waluty obcej)

W przypadku kredytów indeksowanych do waluty obcej, wypłata kredytu następuje w PLN według kursu nie niższego niż kurs kupna zgodnie z Tabelą obowiązującą w momencie wypłaty środków z kredytu. W przypadku wypłaty kredytu w transzach stosuje się kurs nie niższy niż kurs kupna zgodnie z Tabelą obowiązującą w momencie wypłaty poszczególnych transz. Saldo zadłużenia z tytułu kredytu wyrażone jest w walucie obcej i obliczane jest według kursu stosowanego przy uruchomieniu kredytu. W przypadku wypłaty kredytu w transzach, saldo zadłużenia z tytułu kredytu obliczane jest według kursów stosowanych przy wypłacie poszczególnych transz Aktualne saldo zadłużenia w walucie kredytu Kredytobiorca otrzymuje listownie na podstawie postanowień § 11.

§ 9 ust. 2 Regulaminu

W przypadku kredytów indeksowanych do waluty obcej:

• raty kredytu podlegające spłacie wyrażone są w walucie obcej i w dniu wymagalności raty kredytu pobierane są z rachunku bankowego, o którym mowa w ust. 1, według kursu sprzedaży zgodnie z Tabelą obowiązującą w Banku na koniec dnia roboczego poprzedzającego dzień wymagalności raty spłaty kredytu;

• jeśli dzień wymagalności raty kredytu przypada na dzień wolny od pracy, stosuje się kurs sprzedaży zgodnie z Tabelą obowiązującą w Banku na koniec ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień wymagalności raty spłaty kredytu.

§ 13 ust. 7 Regulaminu

W przypadku kredytów indeksowanych do waluty obcej, wcześniejsza spłata dokonywana jest w oparciu o kurs sprzedaży zgodnie z Tabelą obowiązującą w Banku w momencie realizacji dyspozycji.

§ 21 ust. 4 Regulaminu

W przypadku postawienia kredytu indeksowanego do waluty obcej w stan wymagalności, Bank dokonuje zamiany waluty kredytu na złote według kursu sprzedaży zgodnie z Tabelą obowiązującą w Banku w dniu realizacji zmiany waluty kredytu;

26 października 2012 roku strony zawarły aneks do umowy, w którym ustaliły zasady spłaty kredytu bezpośrednio w walucie waloryzacji.

Od czasu zawarcia aneksu powódka spłaca kredyt w walucie (...), a pozwany zalicza te wpłaty na poczet długu wyrażonego w tej walucie bez żadnych przeliczeń walutowych.

10.08.2021r. powódka dokonała całkowitej spłaty kredytu hipotecznego zawartego w dniu 14.08.2008r. Wysokość raty kredytowej uniemożliwiała jej dalszą prawidłową obsługę kredytu i z tego powodu podjęła decyzje o sprzedaży nieruchomości.

Powódka zdecydowała się na zaciągnięcie kredytu aby spłacić poprzedni kredyt w kwocie 75.000 złotych i nadwyżkę przeznaczyć na budowę domu.

Zawarcie umowy zostało poprzedzone spotkaniami kredytobiorcy z przedstawicielem banku, podczas których przeanalizowana została zdolność kredytowa powódki oraz przedstawiono jej warunki kredytowania.

Powódka otrzymała rekomendację do zawarcia umowy kredytu indeksowanego do (...), w szczególności ze względu na niższą, w stosunku do kredytu nieindeksowanego do waluty obcej, wysokość raty kapitałowo - odsetkowej, co ostatecznie przekonało ją do zaciągnięcia kredytu indeksowanego do franka szwajcarskiego. Powódka nie miała świadomości, że wzrost kursu (...) spowoduje nie tylko wzrost raty odsetkowej, ale także kapitałowej. Przedstawiciele banku zapewniali, że frank szwajcarski jest stabilną walutą, że wahania kursu mogą być minimalne. W momencie zawierania umowy powódka nie była informowana, że oprócz marży i odsetek wynikających z umowy bank będzie dodatkowo zarabiał jej kosztem na spreadzie walutowym.

Żadna osoba z banku udzielająca kredytów w ogóle nie wytłumaczyła powódce, że istnieje coś takiego jak spread walutowy ani nie zwracała uwagi powódki na odrębność kursów kupna i sprzedaży (...) oraz jednoczesny brak ich sztywnego powiązania chociażby ze średnim kursem NBP, ale pozostawiający bankowi swobodę jednostronnego kształtowania. Nie miała świadomości, że wzrost kursu (...) spowoduje nie tylko wzrost raty odsetkowej, ale także kapitałowej.

Pracownik Banku poinformował powódkę, że kredyt indeksowany do waluty obcej jest dla niej najlepszym rozwiązaniem. Powódka kierowała się zaufaniem do pozwanego jako podmiotu profesjonalnego.

Sąd pierwszej instancji pominął zeznania świadka D. M., który nie brał udziału w zawieraniu umowy kredytowej przez powódkę i nie znał treści tej umowy, nie posiadał wiedzy jakie obowiązki leżały po stronie osoby reprezentującej bank w spotkaniach z klientami w zakresie kredytów indeksowanych, nie znał przebiegu takich rozmów, nigdy nie pracował w kontakcie bezpośrednim z klientami. Przedstawił jedynie teoretyczną wiedzę odnośnie tego, jak powinna wyglądać procedura zawierania kredytów indeksowanych. Jakie obowiązki leżały po stronie banku, jakie informacje winien przekazać bank kredytobiorcy. Dlatego też jego zeznania nie rzutowały na ostateczne rozstrzygnięcie.

Sąd Okręgowy pominął wnioski dowodowe stron postępowania w pozostałym zakresie, w tym wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, uznając, iż dowód ten jest nieistotny dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.

Przy tak ustalonych faktach Sąd a quo stwierdził, że Bank przy zawieraniu umowy posługiwał się przygotowanymi przez siebie wzorcami, które zawierały opcjonalne postanowienia w zakresie marży, oprocentowania, prowizji i zabezpieczeń. Powódka nie negocjowała żadnych postanowień w zakresie umowy ponieważ było to niemożliwe. Podobnie jak zapisy w umowie, tak i załączniki do niej, które powódka otrzymała w momencie podpisywania umowy nie były w żaden sposób z nią uzgodnione czy objaśniane wcześniej.

Sąd Okręgowy podzielił podniesiony przez powódkę zarzut sprzeczności kredytu denominowanego z właściwością (naturą) stosunku prawnego i zasadami współżycia społecznego.

W przedmiotowej umowie połączono stosunek prawny wynikający z art. 69 Prawa bankowego - regulacja umowy kredytu z klauzulą denominacyjną określoną w art. 358 ¹ § 2 k.c. Sprzeczne z właściwością - naturą stosunku zobowiązaniowego są zasady ustalania zobowiązania kredytobiorcy oraz zasady ustalania jego świadczenia.

Wprowadzenie denominacji do umowy kredytowej doprowadziło do umieszczenia w niej elementów niedoregulowanych, nieweryfikowalnych, co musi prowadzić do uznania tak skonstruowanej umowy za nieważną. W przedmiotowej umowie kwota kredytu dla pozwanego stanowi inną wartość i jest określona inną walutą niż kwota kredytu dla konsumenta. Kwota kredytu dla pozwanego jest określona nominalnie w (...) i znana w momencie podpisywania umowy. Kwota kredytu - zobowiązanie konsumenta została jedynie pośrednio uregulowana w umowie (poprzez odwołanie do kursu kupna (...) z tabeli kursowej banku), jest określona w (...), nie jest znana w momencie podpisania umowy oraz nie wyznacza realnego maksymalnego pułapu wysokości zobowiązania kredytobiorcy w zakresie kwoty kapitału. Ostateczna wartość majątkowa zobowiązania kredytobiorcy jest określona dopiero w chwili spłaty kredytu. W rzeczywistości zatem konsument nie zna wysokości swojego zobowiązania nie tylko w momencie podpisania umowy, ale także w momencie wypłaty transz kredytu i określenia kwoty zadłużenia w (...). Podanie kwoty zadłużenia w (...) nie oznacza bowiem, że konsument wiedział do czego jest zobowiązany. Mógł bowiem wykonywać to zobowiązanie jedynie przez zapłatę w PLN, która jest zmienna w czasie w zależności od kursu (...), ale też zależna od wyznaczonego przez bank kursu w Tabeli kursowej.

Wobec powyższego przedmiotowa umowa nie określa zobowiązania kredytobiorcy, rzeczywistej kwoty kredytu, waluty kredytu i zasad spłaty kredytu. Powoduje to do uznania, że umowa o kredyt denominowany do (...) prowadzi do obejścia przepisów prawa bankowego, w szczególności art. 69 Prawa bankowego. Sankcją za zawarcie umowy nieokreślającej wymaganego przez ustawodawcę minimum jest nieważność umowy.

Kolejnym argumentem uzasadniającym uznanie przedmiotowej umowy za nieważną jest zamieszczenie w jej treści postanowień zawierających niedozwolone klauzule umowne.

Postanowienia, w zakresie w jakim odsyłają do kursów kupna i sprzedaży waluty obcej ustalanej przez bank, zawarte w Umowie, w § 2 ust. 1 zd. 2 Umowy oraz w § 2 pkt. 2, § 7 ust. 4, § 9 ust. 2, § 13 ust. 7 oraz § 21 ust. 3 Regulaminu spełniają wszystkie przesłanki pozytywne niezbędne do uznania ich za postanowienia abuzywne w rozumieniu (...) k.c. i jako takie nie wiążą powódki.

Postanowienia umowy pozwalają na dowolne kreowanie przez Bank udzielający kredytu wielkości zobowiązania, a także stanowią złamanie obowiązującej w prawie polskim zasady walutowości.

Art. 385 ¹ k.c. powinien być interpretowany w sposób zgodny z prawem wspólnotowym, tj. przede wszystkim z Dyrektywą Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. U. UE L 1993/95/29). Z art. 3 i 5 tej dyrektywy oraz pkt 1 lit j i l oraz pkt 2 lit. b i d załącznika do tej dyrektywy wynika, że „do celów przestrzegania wymogu przejrzystości zasadnicze znaczenie ma kwestia, czy umowa wskazuje w sposób przejrzysty powody i specyfikę mechanizmu przeliczania waluty obcej, a także związek między tym mechanizmem, a mechanizmem przewidzianym w innych warunkach dotyczących uruchomienia kredytu, tak aby konsument mógł przewidzieć, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z tego faktu konsekwencje ekonomiczne”. Zwrot „w innych warunkach” oznacza, że w momencie zawarcia umowy, konsument powinien móc przewidzieć to, co będzie w momencie spłaty poszczególnych rat miesięcznych. Ocena świadomości konsumenta przy zawieraniu umowy jest możliwa jedynie w ramach kontroli incydentalnej, a wszelkie wątpliwości co do spełnienia przez bank wymogu przejrzystości powinny być interpretowane na korzyść konsumenta.

W świetle powyższych regulacji, aby określone postanowienie umowy mogło zostać uznane za „niedozwolone postanowienie umowne" (abuzywne, czy też nieuczciwe w rozumieniu dyrektywy 93/13), spełnione muszą zostać następujące warunki:

1) zawarcie umowy z konsumentem,

2) brak indywidualnego uzgodnienia postanowienia umownego,

3) postanowienie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy,

4) postanowienie sformułowane w sposób jednoznaczny nie dotyczy „głównych świadczeń stron".

Zawarta przez strony umowa nie była umową o kredyt walutowy, a jedynie przewidywała mechanizm waloryzacji kredytu do waluty obcej. Zdaniem Sądu pierwszej instancji, zastrzeżenie o stosowaniu dwóch różnych kursów dla wypłaty kapitału oraz dla spłaty rat stanowi nadto rodzaj ukrytej prowizji banku. Kredytobiorca zaciągając i spłacając kredyt, nawet tego samego dnia i przy niezmienionym kursie waluty, zobowiązany byłby bowiem do spłaty wyższej kwoty, aniżeli pożyczyłby. Przyjęte w umowie stron klauzule przeliczeniowe nie wskazywały przy tym obiektywnych czynników ustalania kursu walutowego.

Bezspornym jest przy tym okoliczność, że powódka, zawierając umowę kredytową była konsumentem w rozumieniu art. 22 ¹ k.c.

Z okoliczności zawarcia umowy wynika, iż postanowienia umowy zawierające mechanizm przeliczeniowy nie zostały indywidualnie uzgodnione z powódką. Umowę zawarto jako ramową, z wykorzystaniem wzorca banku. Sporne klauzule nie były przedmiotem negocjacji. Tymczasem kształtują prawa i obowiązki powódki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy rozumiane, jako nieusprawiedliwiona dysproporcja praw i obowiązków.

Zachowania stron stosunku prawnego, także w fazie poprzedzającej zawarcie umowy, powinny zaś uwzględniać takie wartości, jak: uczciwość, zaufanie, lojalność, rzetelność. Im powinny odpowiadać postanowienia umów, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta. Cytowane wyżej klauzule nie pozwalają na realizację takich wartości.

Sąd pierwszej instancji podzielił w pełni argumentację zawartą w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2019r. w sprawie II CSK 19/18, gdzie wskazano, iż: „przyjmuje się, że postanowienie umowne jest sprzeczne z dobrymi obyczajami, jeżeli kontrahent konsumenta, traktujący go w sposób sprawiedliwy, słuszny i uwzględniający jego prawnie uzasadnione roszczenia, nie mógłby racjonalnie spodziewać się, iż konsument ten przyjąłby takie postanowienie w drodze negocjacji indywidualnych. Natomiast w celu ustalenia, czy klauzula rażąco narusza interesy konsumenta, należy wziąć przede wszystkim pod uwagę, czy pogarsza ona jego położenie prawne w stosunku do tego, które, w braku odmiennej umowy, wynikałoby z przepisów prawa, w tym dyspozytywnych

Odwołując się do orzecznictwa Sądu Najwyższego, Sąd a quo wyjaśnił, że rażące naruszenie interesów konsumenta oznacza nieusprawiedliwioną dysproporcję, na niekorzyść konsumenta praw i obowiązków wynikających z umowy, skutkujące niekorzystnym ukształtowaniem jego sytuacji ekonomicznej oraz jego nierzetelne traktowanie.

Sporna umowa kredytowa została zawarta przed zmianą ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz. U. z 2018 r., poz. 2187 ) dokonaną ustawą z dnia 29 lipca 2011 r. (Dz. U. Nr 165, poz.984), którą wprowadzono uregulowania z art. 69 ust. 2 pkt 4a pr. bank. oraz art. 69 ust. 3 pr. bank.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego w odniesieniu do kredytów zawieranych przed tą nowelizacją prawa bankowego zostało już wyjaśnione, że dopuszczalne jest zaciągnięcie zobowiązania kredytowego w walucie obcej z równoczesnym zastrzeżeniem, że wypłata i spłata kredytu będzie dokonywana w walucie krajowej, z tym że tego rodzaju zastrzeżenie dotyczy wyłącznie sposobu wykonania zobowiązania, a zatem nie powoduje zmiany waluty wierzytelności (por. wyrok z dnia 25 marca 2011 r., IV CSK 377/10, nie publ. oraz z dnia 29 kwietnia 2015 r., V CSK 445/14, nie publ.). Jednak mechanizm ustalania przez bank kursów waluty, który pozostawia bankowi swobodę, jest w sposób oczywisty sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta, a klauzula, która nie zawiera jednoznacznej treści i przez to pozwala na pełną swobodę decyzyjną przedsiębiorcy w kwestii bardzo istotnej dla konsumenta, dotyczącej kosztów kredytu, jest klauzulą niedozwoloną w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c.

Do celów przestrzegania przez przedsiębiorcę w stosunku do konsumenta wymagania przejrzystości zasadnicze znaczenie ma to, czy umowa wskazuje w sposób jednoznaczny powody i specyfikę mechanizmu przeliczania waluty, tak by konsument mógł przewidzieć, na podstawie transparentnych i zrozumiałych kryteriów, wynikające dla niego z tego faktu konsekwencje ekonomiczne (zob. uzasadnienie wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 30 kwietnia 2014 r., nr C -26/13, sprawa Árpad Kásler, Hajnalka Káslernè Rábai przeciwko OTP Jelzálogbank Zrt). Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy indeksacja prowadząca do zmiany wysokości świadczenia zobowiązanego stanowi w istocie wariant waloryzacji sądowej, mają zatem zastosowania do niej przesłanki określone w art. 358 ¹ § 3 k.c. nakazujące rozważenie interesów stron i zasad współżycia społecznego w określaniu zmiany wysokości umownego świadczenia (por. uzasadnienie wyroku z dnia 1 marca 2017r., IV CSK 285/16, nie publ.).”

W ocenie Sądu Okręgowego nie można uznać za zgodny z wymogami dobrej wiary postanowienia umowy stanowiącego podstawę do obciążenia ryzykiem kursowym kredytobiorcę, jeżeli taki kredytobiorca poprzez treść projektu umowy: nie został uświadomiony, że ze skorzystaniem z kredytu wiąże się nieograniczone i nieprzewidywalne ryzyko kursowe, które może doprowadzić do sytuacji, gdy spłata kredytu będzie przerastać możliwości ekonomiczne kredytobiorcy; nie zapoznał się z symulacją obrazującą wzrost kosztów obsługi spłaty kredytu i samego zadłużenia kredytowego w sytuacji silnej deprecjacji złotówki i wzrostu oprocentowania, aby mógł sobie uświadomić – w oparciu o konkretne liczby i kwoty – jakie grozić mu będzie zadłużenie oraz koszty obsługi spłaty kredytu w przypadku „zmaterializowania się” ryzyka kursowego.

Treść łączącej strony umowy nie spełnia powyższych wymogów.

Rażące naruszenie interesów konsumenta wynika natomiast przede wszystkim z nierównomiernego rozłożenia ryzyka kursowego, przejawiającego się w przerzuceniu praktycznie całego ryzyka na pozwanego jako kredytobiorcę, co było generowane przez klauzule wyliczające należności. Na skutek tych postanowień wymagalna należność powodów została uzależniona od bieżącego kursu (...). Powódka została wystawiona na nieograniczone ryzyko kursowe, podczas, gdy ryzyko kursowe Banku, gdyby nawet nie zabezpieczył się przed nim, co najwyżej teoretycznie ograniczało się do spadku kursu (...)/PLN do poziomu zerowego.

W świetle przedstawionej powyżej argumentacji Sąd pierwszej instancji wskazał, iż o niedozwolonym charakterze Klauzul Przeliczeniowych świadczy nie tylko arbitralne prawo Banku do ustalania przez siebie kursów (...)/PLN, ale przede wszystkim przerzucenie na powoda ryzyka kursowego, o którego potencjalnych negatywnych skutkach i ich skali oraz prawdopodobieństwie wystąpienia, powód nie został uświadomiony przez Bank.

Wobec stwierdzenia abuzywności wskazanych wcześniej klauzul Sąd a quo rozważył jaki skutek dla ważności umowy ma wyeliminowanie owych postanowień. Odwołując się do orzecznictwa (...), w tym wyroku z dnia 3 października 2019r. w sprawie C-260/18 (K. D. i J. D. przeciwko (...) Bank, pkt 59-61) wskazał, iż zgodnie z dotychczasową linią orzecznictwa, uzupełnienie umowy o postanowienia wywodzone z ogólnych reguł prawa cywilnego jest niedopuszczalne. Wypełnienie luki powstałej po eliminacji nieuczciwych postanowień umownych jest możliwe tylko i wyłącznie, gdy zostaną spełnione kumulatywnie następujące warunki: brak uzupełnienia umowy prowadzi do upadku całej umowy, upadek umowy byłby niekorzystny dla konsumenta, istnieją przepisy dyspozytywne, które określają, jaki sposób ustawodawca uznał za modelowe ukształtowanie praw i obowiązków stron danego stosunku prawnego, a uregulowanie takie korzysta z domniemania uczciwości.

W ocenie Sądu pierwszej instancji przedmiotowa umowa pozbawiona mechanizmu indeksacji jest umową, która nie może nadal skutecznie funkcjonować w obrocie. Podzielając argumentację zawartą w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019r. (V CSK 382/18) wyjaśnił, że zastrzeżone w umowie kredytu złotowego indeksowanego do waluty obcej klauzule kształtujące mechanizm indeksacji, określają główne świadczenie kredytobiorcy.

Indeksacja jest elementem przedmiotowo istotnym dla tego rodzaju umów, w szczególności dotyczy to opisanych wcześniej klauzul waloryzacyjnych (odniesienie do innej waluty) i tzw. spready (różne kursy tej waluty), które „określają główne świadczenia stron” umowy kredytu bankowego (indeksowanego) w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c. Odnoszą się one bowiem bezpośrednio do elementów przedmiotowo istotnych takiej umowy. Odwołując się do argumentacji przedstawionej w uzasadnieniu przywołanego powyżej orzeczenia Sądu Najwyższego o zaniknięciu ryzyka kursowego można mówić, gdy na skutek eliminacji niedozwolonych klauzul kształtujących mechanizm indeksacji, dojdzie do przekształcenia kredytu złotowego indeksowanego do waluty obcej w zwykły (tzn. nieindeksowany) kredyt złotowy, oprocentowany w powiązaniu ze stawką LIBOR. Jednakże tak daleko idące przekształcenie kontraktu prowadzi do powstania umowy o odmiennej istocie i charakterze. Oznacza to, że po wyeliminowaniu klauzul indeksacyjnych, utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest możliwe, co przemawia za jej całkowitą nieważnością.

Stwierdzenie abuzywności postanowień umownych powoduje zatem, w ocenie Sądu Okręgowego, że przedmiotowa umowa jest nieważna ex tunc i ex lege. Eliminacja ze stosunku prawnego postanowień uznanych za abuzywne prowadzi bowiem do zniweczenia całego stosunku prawnego.

Odnosząc się do żądania ustalenia nieważności umowy, Sąd a quo stwierdził istnienie po stronie powódki interesu prawnego w uzyskaniu takiego rozstrzygnięcia. Stwierdzenie nieważności umowy przesądza w sposób ostateczny o braku obowiązku spełniania świadczeń na rzecz banku w przyszłości, daje zatem podstawę do zaprzestania spłaty kolejnych rat kredytu.

Skutkiem uznania spornej umowy za nieważną jest obowiązek zwrotu przez obie strony tego, co sobie nawzajem świadczyły wobec odpadnięcia podstawy prawnej świadczenia – art. 410 k.c.

Powództwo obejmuje żądanie zwrotu nienależnych świadczeń w postaci kwoty:

57.224,79 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 8 maja 2020 r. do dnia zapłaty i kwoty 74.379,26 CHF wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie:

- od kwoty 27.073,71 CHF od dnia 8 maja 2020 roku do dnia zapłaty;

- od kwoty 47.305,55 CHF od dnia 6 października 2021 roku do dnia zapłaty ;

O odsetkach Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 481 § 1 k.c.

Odnosząc się do podniesionego przez pozwanego zarzutu przedawnienia Sąd Okręgowy uznał, że jest on nie do przyjęcia. Bieg terminu przedawnienia roszczenia o zwrot nienależnie spełnionych przez stronę powodową na rzecz pozwanego Banku świadczeń rozpoczyna się dopiero w momencie definitywnego powołania się przez stronę powodową na nieważność Umowy bądź abuzywność jej postanowień, w wykonaniu których powstało owo roszczenie. Biorąc dodatkowo pod uwagę fakt, że roszczenie o zwrot nienależnie spełnionych świadczeń jest roszczeniem bezterminowym w myśl art. 455 k.c., to bieg jego przedawnienia rozpoczyna się w dniu podjęcia przez stronę powodową świadomej, wyraźnej i swobodnej decyzji o powołaniu się na nieważność bądź abuzywność Umowy i zostaje przerwany przez czynność złożenia pozwu w tutejszym Sądzie.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c., zasądzając od pozwanego na rzecz powódki kwotę poniesionych przez nią kosztów procesu w łącznej wysokości 6.417,00 zł, w tym: 1.000 zł z tytułu opłaty sądowej od pozwu oraz 5.417,00 zł tytułem wynagrodzenia pełnomocnika procesowego wraz z opłatą skarbową od pełnomocnictwa.

Apelację od tego wyroku wniósł pozwany, zarzucając rozstrzygnięciu:

1/ naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, tj.:

a) art. 193 § 21 k.p.c. poprzez niedoręczenie pozwanemu odpisu pisma obejmującego rozszerzenie powództwa, a w konsekwencji pozbawienie pozwanego możliwości obrony praw, co skutkuje nieważnością postępowania na zasadzie art. 379 pkt 5 k.p.c. w zakresie dotyczącym roszczenia o zapłatę kwoty przekraczającej 2.388,97 CHF z odsetkami ustawowymi za opóźnienie;

b) art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie dowolnej, a nie wszechstronnej oceny materiału dowodowego oraz dokonanie ustaleń sprzecznych z treścią materiału dowodowego i niezgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy, tj.:

i. ustalenie niezgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy, że postanowienia umowne dotyczące indeksacji nie zostały indywidualnie uzgodnione ze stroną powodową, podczas gdy

(i) z dowodów przeprowadzonych w niniejszej sprawie, w tym w szczególności dowodów z dokumentów wynikają okoliczności przeciwne,

(ii) strona pozwana zaoferowała dowód w tym zakresie w postaci zeznań świadka D. M., który to dowód Sąd bezpodstawnie pominął;

ii. brak uwzględnienia okoliczności:

(i)  zapoznania się przez stronę powodową z postanowieniami umowy i regulaminu w odniesieniu do kredytu indeksowanego do waluty obcej,

(ii)  zapoznania strony powodowej z kwestią ryzyka kursowego,

( (...))  świadomości strony powodowej w zakresie ryzyka kursowego związanego z wahaniem kursów waluty, do której indeksowany jest kredyt,

(iv)  świadomego i swobodnego wyboru przez stronę powodową kredytu indeksowanego do waluty obcej oraz świadomej rezygnacji z zaciągnięcia kredytu w złotych, podczas gdy z dowodów w postaci dokumentów złożonych w niniejszej sprawie, wynikają wskazane okoliczności;

(...). ustalenie, że pozwany dysponował dowolnością w kształtowaniu kursów, podczas gdy z dostarczonych przez pozwanego informacji i dokumentów wynika, że pozwany bank nie posiadał uprawnienia do arbitralnego ustalania kursów walut;

iv. ustalenie, że pozwany nieprawidłowo pouczył stronę powodową o ryzyku kursowym, podczas gdy brak jest wskazań prawnych co do zakresu informacyjnego, jaki powinien zostać spełniony przez pozwany bank w tym zakresie, a pozwany przekazał stronie powodowej pełną informację na temat ryzyka kursowego;

v. nieustalenie istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy faktu, jakie procedury obowiązywały w banku w dacie zawarcia umowy w zakresie informowania klientów o kredycie indeksowanym oraz o ryzyku kursowym z nim związanym i czy były one stosowane do wszystkich klientów, w tym do strony powodowej w dacie trwania procesu kredytowego i czy strona powodowa została o tej charakterystyce kredytu indeksowanego poinformowana, pomimo zaoferowania przez stronę pozwaną dowodu w tym zakresie, tj. zeznań świadka D. M., który to dowód Sąd bezpodstawnie pominął;

vi. ustalenie niezgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy, że różnica pomiędzy kursem kupna a kursem sprzedaży waluty w mechanizmie kredytu indeksowanego stanowi dodatkowy, czysty dochód banku, w okolicznościach gdy tzw. spread walutowy może być analizowany jedynie w kontekście przychodu (nie dochodu), który jest równoważony kosztem spreadu walutowego ponoszonego przez pozwanego na potrzeby obsługi kredytu strony powodowej;

2/ naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:

a) art. 189 k.p.c. poprzez przyjęcie, że stronie powodowej przysługuje interes prawny w ustaleniu nieważności umowy kredytu.

b) art. 353 ¹ k.c. w zw. z art. 58 § 1 § 2 i § 3 k.c. oraz art. 65 k.c. poprzez przyjęcie, że konstrukcja indeksacji przyjęta w umowie zawartej ze stroną powodową została ukształtowana z naruszeniem granic swobody umów i zasad współżycia społecznego, co prowadzi do nieważności umowy w całości;

c) art. 385 ¹ § 1 k.c. w związku z art. 4 ust. 2 Dyrektywy Rady 93/131EWG z 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz.UE.L 1993 Nr 95, str. 29) (dalej "Dyrektywa 93/13") poprzez brak pełnego i poprawnego uwzględnienia w niniejszej sprawie skutków wyodrębnienia w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej klauzul ryzyka walutowego, dotyczących stricte zastosowania mechanizmu indeksacji zobowiązania kredytowego kursem waluty obcej oraz klauzul spreadów walutowych, dotyczących wyłącznie odesłania do stosowanych przez bank kursów walutowych i w konsekwencji dokonanie zbiorczej oceny wszelkich postanowień indeksacyjnych zawartych w umowie i przyjęcie, że postanowienia te dotyczą głównych świadczeń stron, podczas gdy w świetle aktualnego na dzień orzekania orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, wydanego na gruncie podobnych spraw, klauzule ryzyka walutowego, uwzględniwszy wyżej wspomniane ich wyodrębnienie, są postanowieniami określającymi główne świadczenia stron, zaś klauzule spreadowe są takiego charakteru pozbawione, tj. nie określają głównego świadczenia stron, co w konsekwencji doprowadziło do nieprawidłowego przeprowadzenia oceny łącznie klauzuli ryzyka walutowego i klauzuli spreadowej przez pryzmat przesłanek, o których mowa w art. 385 ¹ § 1 k.c.;

d) art. 65 k.c. i art. 69 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe poprzez błędne przyjęcie, że postanowienia indeksacyjne dotyczące wyłącznie odesłania do stosowanych przez bank kursów walutowych (klauzule spreadowe) określają główne świadczenia stron umowy kredytu;

e) art. 385 ¹ § 1 zd. 2 k.c. poprzez przyjęcie, że postanowienia indeksacyjne zawarte w umowie nie zostały sformułowane w sposób jednoznaczny i zrozumiały;

f) art. 385 ¹ § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c. poprzez przyjęcie, że :

(i) postanowienie sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem ustawy może być jednocześnie uznane za niedozwolone postanowienie umowne, oraz że

(ii) postanowienia umowne dotyczące indeksacji stanowią niedozwolone postanowienia umowne;

g) art. 56 k.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 358 § 2 k.c. w zw. z art. 69 ust. 3 Prawa bankowego w zw. z art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 poprzez:

(i) brak dokonania prawidłowej oceny przez Sąd skutków dla strony powodowej potencjalnego uznania umowy za nieważną;

(ii) błędne przyjęcie, że brak jest odpowiednich przepisów dyspozytywnych określających zasady waloryzacji walutowej w umowach kredytu bankowego i w konsekwencji brak odwołania się przez Sąd I instancji do normy art. 358 § 2 k.c. wykładanej łącznie z art. 69 ust. 3 Prawa bankowego w miejsce uznanych za niedozwolone klauzul indeksacyjnych w zakresie, w jakim klauzule te zawierają odesłanie do tabel kursowych banku, w sytuacji gdy taki proces stosowania prawa zmierza do przywrócenia równowagi kontraktowej stron przy jednoczesnym zachowaniu ważności umowy, służy realizacji celów Dyrektywy 93/13, a ponadto jest zgodny z przepisami prawa krajowego;

h) art. 385 ¹ § 2 k.c. w związku z art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 oraz w związku z motywem dwudziestym pierwszym Dyrektywy 93/13, poprzez brak przyjęcia, że w sytuacji stwierdzenia niedozwolonego (nieuczciwego) charakteru całego mechanizmu indeksacji i konieczności wyeliminowania z umowy postanowień indeksacyjnych dotyczących zasad wypłaty oraz spłaty kredytu, możliwe jest zastosowanie stawki referencyjnej WIBOR, podczas gdy wyeliminowanie całego mechanizmu indeksacji zastosowanego w umowie powinno prowadzić do uznania, że kredyt jest kredytem złotowym, oprocentowanym według sumy stawki referencyjnej WIBOR charakterystycznej dla zobowiązań w walucie polskiej oraz marży banku;

i) art. 4 ustawy z dnia 29 lipca 2011 r., o zmianie ustawy - prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw w zw. z art. 69 ust. 3 prawa bankowego i art. 75b prawa bankowego poprzez nieuzasadnione pominięcie skutków aneksu zawartego do umowy;

j) art. 481 § 1 k.c. w związku z art. 455 k.c. poprzez zasądzenie odsetek ustawowych nie uwzględniając daty złożenia przez powodów oświadczenia, w wyniku którego umowa kredytu stała się trwale bezskuteczna.

W oparciu o tak sformułowane zarzuty apelujący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w części dotkniętej nieważnością, zniesienie postępowania w tym zakresie i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania oraz wnoszę o zmianę wyroku w części niedotkniętej nieważnością poprzez oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od strony powodowej na rzecz pozwanego kosztów procesu za obie instancje, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych, ewentualnie - gdyby Sąd nie doszedł do przekonania o nieważności postępowania pozwany wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od strony powodowej na rzecz pozwanego kosztów procesu za obie instancje.

Powódka wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie od pozwanego na swoją rzecz kosztów procesu.

Rozważania prawne:

Apelacja pozwanego jest zasadna o tyle, że skutkuje uchyleniem zaskarżonego wyroku i przekazaniem sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania ze względu na zaistnienie sytuacji opisanej w art. 379 pkt 1 k.p.c., skutkującej nieważnością postępowania.

Dalsze rozważania należy poprzedzić przypomnieniem treści pozwu, w którym powódka, w ramach roszczenia głównego, żądała ustalenia nieważności umowy kredytowej oraz zasądzenia od pozwanego na swoją rzecz 2’388,97 CHF. Oba roszczenia zawarte zostały w pkt. I pozwu (k. 4 akt). Z uzasadnienia wynika natomiast, że dochodzona kwota stanowiła różnicę między wysokością wpłat dokonanych przez powódkę w wykonaniu umowy a wypłaconym jej kapitałem kredytu.

10 listopada 2020 roku do sprawy trafiło pismo pełnomocnika powódki, w którym rozszerzył powództwo o zapłatę do kwoty 27’073,71 CHF, argumentując tę zmianę niedopuszczalnością zaliczenia wpłat dokonanych w walucie szwajcarskiej i będących nienależnym świadczeniem powódki na poczet kapitału wypłaconego w walucie polskiej. Mimo, że na piśmie zamieszczono zarządzenie o jego doręczeniu pełnomocnikowi strony przeciwnej, brak jest adnotacji o jego wykonaniu. W piśmie nie wskazano, aby przesłano je pełnomocnikowi strony przeciwnej; nie ma też wzmianki o dołączeniu odpisu pisma (k. 234 akt). W aktach nie ma ani kopii pisma przewodniego adresowanego do strony pozwanej, którym doręczono by rozszerzenie powództwa, ani dowodu takiego doręczenia.

6 października 2021 roku do sprawy wpłynęło kolejne pismo strony powodowej zatytułowane „modyfikacja i rozszerzenie powództwa. W zakresie roszczenia głównego pełnomocnik powódki sformułował pkt I pozwu w ten sposób, że wniósł o zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki 57’224,79 zł oraz 74’379,26 CHF z odsetkami ustawowymi za opóźnienie zaznaczając, że to „żądanie ma swoje źródło w nieważności umowy kredytowej”. Z uzasadnienia wynika, że powódka spłaciła kredyt w całości i obecnie domaga się zwrotu całości świadczeń spełnionych w wykonaniu umowy (k. 263-264). W aktach nie ma zarządzenia o doręczeniu odpisu tego pisma stronie przeciwnej, ani dowodu takiego doręczenia – czy to przez pocztę, czy poprzez wręczenie na jednej z kolejnych rozpraw.

Wykonując zarządzenie wydane na rozprawie z 8 grudnia 2021 roku, zobowiązujące do sprecyzowania powództwa, pełnomocnik powódki złożył lakoniczne pismo ze stwierdzeniem o podtrzymaniu w całości stanowiska przedstawionego w piśmie z 4 października 2021 roku. Oświadczył też, że odpis pisma został wysłany na adres korespondencyjny pełnomocnika pozwanego (k. 293 akt).

Podczas rozprawy poprzedzającej wydanie wyroku pełnomocnicy obu stron ograniczyli swoje stanowiska procesowe do krótkich oświadczeń o poparciu powództwa i wniosku o jego oddalenie (k. 304-305 akt).

Z wyjaśnień udzielonych przez pełnomocnika powódki na rozprawie apelacyjnej wynika, że na dzień wydania zaskarżonego wyroku żądanie ustalenia nieważności umowy nie było już popierane przez stronę powodową (k. 419 – znacznik 00:07:41).

W opisanej sytuacji niewątpliwie doszło do pozbawienia pozwanego możliwości obrony swoich praw, chociaż nie doszło do wskazanego w apelacji naruszenia art. 193 § 2 ¹ k.p.c.

W postępowaniu w pierwszej instancji doszło do uchybienia obowiązkowi określonemu w art. 205 ¹ § 1 kpc, przez co pozwany został pozbawiony podstawowych praw procesowych - nie mógł odnieść się merytorycznie do zmienionego żądania, w szczególności zaś nie miał możliwości podniesienia zarzutów, które przy pierwotnym, ograniczonym zakresie żądania zapłaty jawiły się jako bezprzedmiotowe, ale mogły służyć obronie przed roszczeniem o zapłatę całości świadczeń spełnionych przez powódkę.

Z przytoczonych względów Sąd Apelacyjny nie widzi potrzeby kontynuowania rozważań na temat dalszych zarzutów podniesionych w apelacji, ponieważ wskazane uchybienie skutkuj uchyleniem zaskarżonego wyroku, zniesieniem postępowania w pierwszej instancji w zakresie zamknięcia rozprawy z 2 lutego 2022 roku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji na podstawie art. 386 § 2 k.p.c.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy, poza dopełnieniem obowiązku doręczenia stronie pozwanej pism modyfikujących powództwo i umożliwieniem złożenia odpowiedzi na nie, Sąd a quo powinien rozważyć skuteczność ograniczenia powództwa dokonanego pismem z k. 263-264. Zawarta w nim zmiana przedmiotowa nie ograniczyła się jedynie do kwotowego rozszerzenia żądania zapłaty, ale polega także na cofnięciu powództwa w zakresie żądania ustalenia nieważności umowy, jak wynika z oświadczenia pełnomocnika złożonego na rozprawie apelacyjnej. Zgodnie z art. 203 § 1 k.p.c., skuteczność takiej czynności procesowej dokonanej bez zrzeczenia się roszczenia już po pierwszej rozprawie jest uzależniona od zgody strony pozwanej. Niezależnie od tego, w przypadku skutecznego cofnięcia pozwanemu przysługuje uprawnienie wynikające z art. 203 § 2 k.p.c. zdanie drugie.

Na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. Sąd Apelacyjny pozostawił Sądowi pierwszej instancji rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.