Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Łodzi

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 25 stycznia 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia SA Bożena Wiklak

Protokolant: Dominika Marciniak

po rozpoznaniu w dniu 25 stycznia 2024 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa B. D. i N. D.

przeciwko (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W.

o ustalenie

na skutek apelacji powodów

od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi

z dnia 18 sierpnia 2022 r. sygn. akt II C 433/22

I.  zmienia zaskarżony wyrok na następujący:

1.  „ustala nieważność umowy o kredyt hipoteczny dla osób fizycznych (...) waloryzowany kursem (...) nr (...) zawartej 19 lipca 2008 r. pomiędzy B. D. i N. D.
a (...) Bank SA z siedzibą w W.;

2.  zasądza od (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz B. D. i N. D. kwotę 11.834 (jedenaście tysięcy osiemset trzydzieści cztery) zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono, do dnia zapłaty, tytułem zwrotu kosztów procesu.”;

II.  zasądza od (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz B. D. i N. D. kwotę 9.100 (dziewięć tysięcy sto) zł
z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono, do dnia zapłaty, tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt I ACa 2210/22

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z 18 sierpnia 2022 r. Sąd Okręgowy w Łodzi,
w sprawie z powództwa B. D. i N. D. przeciwko (...) S.A. z siedzibą w W. o ustalenie oddalił powództwo (pkt 1), odstępując od obciążenia powodów kosztami zastępstwa procesowego strony pozwanej (pkt 2)

(wyrok – k. 151).

Powyższe rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o poczynione przez Sąd pierwszej instancji ustalenia, które Sąd Apelacyjny w całości podzielił i przyjął za własne bez konieczności ich przytoczenia (art. 387 § 2 ¹ pkt 1 k.p.c.).

Sąd Okręgowy nie znalazł podstaw do uwzględnienia powództwa opartego na żądaniu ustalenia nieważności umowy kredytu. W szczególności uznał, że umowa nie narusza wyrażonej w art. 353 ¹ k.c. swobody kontraktowania, a także nie jest sprzeczna z obowiązującym w dacie jej zawarcia przepisem ustawowym
i nie narusza zasad współżycia społecznego, by mogła uchodzić za bezwzględnie nieważną w świetle art. 58 § 1 k.c. Zdaniem Sądu, mimo że niektóre postanowienia umowy, które wprowadziły do niej mechanizm waloryzacji do waluty obcej (tj. § 1 ust. 3A, § 11 ust. 4 i § 13 ust. 6 umowy), spełniły wymogi abuzywności w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c., to jednak umowa – po ich wyeliminowaniu – może nadal obowiązywać. Kredyt udzielony powodom pozostanie kredytem wyrażonym i podlegającym spłacie w walucie polskiej,
a kwota kredytu nie będzie podlegała waloryzacji opartej na kursie waluty obcej. Możliwe było zatem przy takich założeniach ustalenie wysokości zobowiązania pieniężnego powodów oraz terminów i wysokości poszczególnych rat spłaty kredytu – okoliczności te wynikają z treści umowy kredytu pozostałej po pominięciu niedozwolonych postanowień. Nie zachodzą przy tym żadne przesłanki pozwalające na przyjęcie, że w takim kształcie umowa stron nie
może być wykonywana. Umowa stron po wyeliminowaniu z jej treści wyżej przywołanych postanowień niedozwolonych zawiera wszystkie elementy wymagane przez art. 69 ust. 1 i 2 Prawa bankowego w brzmieniu obowiązującym w dacie zawarcia umowy oraz nie jest sprzeczna z treścią
żadnej normy ustawowej prawa polskiego. W tej sytuacji nie ma podstaw do stwierdzenia jej nieważności. O kosztach postępowania Sąd Okręgowy rozstrzygnął po myśli art. 102 k.p.c.

Powodowie zaskarżyli opisany wyrok w pkt. 1 apelacją, w której zarzucili:

I. naruszenie prawa materialnego, tj.:

1) art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 69 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe w zw. z art. 353 ¹ k.c. poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, a w konsekwencji uznanie, że umowa o kredyt hipoteczny dla osób fizycznych (...) waloryzowany kursem (...) z 19 lipca 2008 r. jest ważna, mimo że nie zawiera ona elementów przedmiotowo istotnych, które mieszczą się w konstrukcji kredytu bankowego, podczas gdy przedmiotowa umowa kredytu nie określała kwoty udzielonego kredytu, a jedynie wskazywała kwotę kredytu w wysokości wskazanej w umowie w PLN, która po uruchomieniu kredytu miała być w drodze indeksacji przeliczana na (...) z zastosowaniem tabeli kursów obowiązującej w pozwanym banku i oprocentowana, a nadto nie precyzowała również świadczenia kredytobiorcy, co winno skutkować uznaniem wskazanej umowy za nieważną w całości,

2) art. 58 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 353 ¹ k.c. poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, a w konsekwencji stwierdzenie, że ww. umowa
o kredyt hipoteczny jest ważna, pomimo tego, że zawiera klauzulę waloryzacyjną uprawniającą pozwany bank do arbitralnego ustalania kursu obcej waluty, który wpływał bezpośrednio na wysokość raty kredytu obciążającego powodów, podczas gdy postanowienia umowne dające jednej ze stron uprawnienie do kształtowania według swojej woli zakresu obowiązków drugiej strony powinny być uznane za sprzeczne z naturą stosunku zobowiązaniowego, co winno skutkować uznaniem wskazanej umowy za nieważną w całości,

3) art. 385 ¹ k.c. poprzez błędne przyjęcie, że klauzule niedozwolone zawarte w umowie kredytowej nie naruszały rażąco interesów powodów oraz nie kształtowały ich praw i obowiązków w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, co doprowadziło do nieprawidłowego ustalenia, że wskazane w pozwie zapisy umowne wiążą powodów, a w konsekwencji do oddalenia powództwa,

4) art. 385 ¹ § 1 k.c. w zw. z art. 4 ust. 2 Dyrektywy Rady 93/13/EWG
z 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (…) poprzez błędne zastosowanie i przyjęcie, że postanowienia umowne dotyczące klauzul indeksacyjnych nie określają głównych elementów konstrukcyjnych w ramach łączącej strony umowy kredytu hipotecznego,
czyli świadczeń stron, podczas gdy w świetle aktualnego na dzień orzekania orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, wydanego na gruncie podobnych spraw, klauzule indeksacyjne są postanowieniami określającymi główne świadczenia stron, a nawet określającymi główny przedmiot umowy, co w konsekwencji doprowadziło do zawężającego
i nieprawidłowego przeprowadzenia oceny tych klauzul przez pryzmat przesłanek, o których mowa w art. 385 ¹ § 1 k.c.,

II. naruszenie prawa procesowego, tj.:

1) art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przekroczenie granicy swobodnej oceny dowodów i uznanie przez Sąd I instancji w sposób dowolny, że umowa
kredytu zawarta przez strony może nadal obowiązywać po wyłączeniu z niej przywołanych niedozwolonych postanowień, podczas gdy w przypadku wyeliminowania zakwestionowanych postanowień nie jest możliwe dalsze wykonywanie umowy przez strony z uwagi na niemożność ustalenia jej treści,

2) poprzez określenie wysokości udzielonego kredytu, wysokości rat pozostałych do spłaty,

3) art. 189 k.p.c. przez jego niezastosowanie i uznanie, że powodowie nie mają interesu prawnego w roszczeniu o ustalenie nieważności umowy kredytu,

4) art. 321 k.p.c. poprzez błędne zastosowanie i przyjęcie, że sąd nie może orzekać ponad żądanie, podczas gdy w przedmiotowej sprawie powodowie
w pozwie wnosili o uznanie umowy za nieważną w całości.

W konkluzji skarżący wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku zgodnie
z treścią oddalonego powództwa oraz zasądzenie kosztów procesu
za obie instancje wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty.

Pozwany bank w odpowiedzi na apelację wniósł o jej oddalenie oraz zwrot kosztów poniesionych na tym etapie sporu.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Zaskarżony wyrok podlegał zmianie w sposób zgodny z postulatem przedstawionym w apelacji z uwagi na trafność tych zarzutów, które powodowie odnieśli do skutków stwierdzonej abuzywności występujących w umowie
z 19 lipca 2008 r. klauzul przeliczeniowych.

Sąd Okręgowy nie przyjmując sankcji nieważności całej umowy i uznając, że może ona obowiązywać, pomimo zawarcia w niej postanowień niedozwolonych w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c., odwołał się do nieaktualnych i zasadniczo odosobnionych poglądów opowiadających się za utrzymaniem w takiej sytuacji umowy w mocy.

Stwierdzenie niedozwolonego charakteru postanowień nie prowadzi rzecz jasna wprost do nieważności umowy w całości. Przepis art. 385 ¹ k.c. przewiduje w takim wypadku szczególną sankcję - niezwiązania konsumenta wadliwymi postanowieniami, strony pozostają natomiast związane umową w pozostałym zakresie (§ 2).

W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wyjaśniono, że art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek umowny uznany za nieuczciwy należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutku wobec konsumenta. Stąd też sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć z reguły skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta,
w jakiej znajdowałby się w braku tego warunku (por. m.in. wyrok (...)
z 21 grudnia 2016 r. w połączonych sprawach C-154/15, C-307/15 i C-308/15, F. N. i in. przeciwko (...), pkt 61-62). Po wyeliminowaniu klauzul abuzywnych umowa powinna „w zasadzie nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z uchylenia nieuczciwych warunków, o ile takie dalsze obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe zgodnie z zasadami prawa wewnętrznego” (zob. wyroki (...)
z 14 czerwca 2012 r. w sprawie C-618/10, B. E. de (...) SA przeciwko J. C., pkt 66 – 69; z 30 maja 2013 r., w sprawie C-488/11, D. F. B., K. M. (...) przeciwko J. B., pkt 57, 60; z 21 stycznia 2015 r. w połączonych sprawach C-482/13, C-484/13, C-485/13 i C-487/13, U. B. i C., pkt 28;
z 21 kwietnia 2016 r. w sprawie C-377/14, E. R., H. R. przeciwko F. a.s., (...):EU:C:2016:283, pkt 97; z 26 stycznia 2017 r. w sprawie C- 421/14, (...) SA przeciwko J. G. G., (...):EU:C:2017:60, pkt 71; z 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, K. D. i J. D. przeciwko (...) Bank (...), pkt 39-40). Zwrócono zarazem uwagę, że działania sądu w razie stwierdzenia klauzuli abuzywnej winny mieć charakter sankcyjny, co oznacza osiągnięcie swoistego skutku zniechęcającego profesjonalnych kontrahentów, zawierających umowy z konsumentami, do przewidywania w umowach z nimi nieuczciwych postanowień umownych. Skutek taki nie mógłby zostać osiągnięty, gdyby umowa mogła zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy poprzez wprowadzenie do niej warunków uczciwych,
gdyż kontrahent konsumenta niczym by nie ryzykował narzucając nieuczciwe postanowienia umowne, skoro mógłby liczyć na to, że sąd uzupełni umowę
przez wprowadzenie uczciwych warunków, które powinny być przez niego zaproponowane od razu. W konsekwencji zastąpienie przez sąd klauzul abuzywnych np. kursem z daty uruchomienia kredytu należało wykluczyć jako sprzeczne z celem Dyrektywy 93/13. Ryzyko przedsiębiorcy stosującego abuzywne klauzule byłoby bowiem w razie ich eliminacji ze stosunku umownego niewielkie i nie zniechęcałoby przedsiębiorców do stosowania nieuczciwych klauzul w przyszłości.

Zważywszy na to, że w rozpoznawanej sprawie za abuzywne zostały uznane klauzule określające główne świadczenia stron umowy, co ostatecznie pełnomocnik powodów w sposób jednoznaczny przyznał na rozprawie apelacyjnej – k.223 v., przez co nie da się określić sposobu świadczenia przez strony i wysokości świadczenia, rozważyć należało, czy w takiej sytuacji całą umowę można uznać za nieważną (bezskuteczną), czy też dopuszczalne byłoby utrzymanie w mocy pozostałych jej postanowień. O tym, czy umowa może być utrzymana decyduje prawo krajowe i musi to być zweryfikowane przy zastosowaniu obiektywnego podejścia, w myśl którego niedopuszczalne jest uznanie sytuacji jednej ze stron umowy, zgodnie z prawem krajowym, za decydujące kryterium rozstrzygające o dalszym losie umowy (por. wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 15 marca 2012 r. w sprawie C-453/10, J. P. i V. P. przeciwko (...) sr.o., pkt 33-34; z 14 marca 2019 r., w sprawie C-118/17, Z. D. przeciwko (...) Bank (...) Z.., pkt 40, 51; z 26 marca 2019 r.,
w połączonych sprawach C-70/17 i C-179, A. B.
i B., pkt 57 oraz z 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, K. D. i J. D. przeciwko (...) Bank (...), pkt 41). W orzecznictwie Sądu Najwyższego niejednokrotnie przyjmowano, określając skutki abuzywności postanowień kształtujących mechanizm indeksacji walutowej, że nie pociąga ona za sobą nieważności całej umowy, gdyż umowa taka może istnieć również po wyeliminowaniu z niej klauzuli indeksacyjnej, jako kredyt złotowy niezawierający takiej klauzuli (por. wyroki SN z 4 kwietnia
2019 r., III CSK 159/17, OSP 2019, z. 12, poz. 115; z 9 maja 2019 r., I CSK 242/18 oraz 29 października 2019 r., IV CSK 309/18 wydanym również
już po rozstrzygnięciu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej
z 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18 K. D. i J. D. przeciwko (...) Bank). Dostrzegano wprawdzie, że eliminacja klauzuli umownej uznanej za bezskuteczną nie może prowadzić do zmiany charakteru stosunku prawnego łączącego strony, tj. że granicą, której przekroczenie uzasadnia interwencję sądu, jest sprzeczne z naturą stosunku (art. 353 ^{( 1)} k.c.) ukształtowanie umowy, jednakże uznawano, że wyeliminowanie klauzuli indeksacyjnej nie stanowi przeszkody do utrzymania oprocentowania według stawek LIBOR, mimo wyeliminowania wszelkich powiązań wysokości świadczeń z walutą obcą i mimo że strony najprawdopodobniej nie ustaliłyby wysokości oprocentowania kredytu złotowego według stawki LIBOR, gdyby były świadome abuzywności klauzuli indeksacyjnej (por. wyroki SN z 4 kwietnia 2019 r.,
III CSK 159/17, OSP 2019, z. 12, poz. 115 oraz 9 maja 2019 r., I CSK 242/18). Podnoszono, że kryterium hipotetycznej woli stron mogłoby mieć znaczenie na tle art. 58 § 3 k.c., którego nie można stosować w odniesieniu do skutków eliminacji niedozwolonych postanowień umownych (por. wyrok SN z 9 maja 2019 r., I CSK 242/18). Z odwołaniem do art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 wskazywano też, że umowa nie może być utrzymana w mocy tylko wtedy, gdyby eliminacja niedozwolonego postanowienia umownego prowadziła do takiej deformacji regulacji umownej, że na podstawie pozostałej jej treści nie dałoby się odtworzyć treści praw i obowiązków stron (por. wyrok SN z 9 maja 2019 r.,
I CSK 242/18).

Obecnie jednak należy podzielić stanowisko zajęte przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który uznaje, że w razie stwierdzenia abuzywności klauzuli ryzyka walutowego utrzymanie umowy „nie wydaje się możliwe z prawnego punktu widzenia”, co dotyczy także klauzul przeliczeniowych przewidujących spread walutowy (por. wyroki (...)
z 14 marca 2019 r., w sprawie C-118/17, Z. D. przeciwko (...) Bank (...) Z.., pkt 52 i 5 czerwca 2019 r., w sprawie C-38/17, GT przeciwko HS, pkt 43). Zdaniem Trybunału reguła ta jest aktualna zwłaszcza wówczas, gdy unieważnienie tych klauzul doprowadziłoby nie tylko do zniesienia mechanizmu indeksacji oraz różnic kursów walutowych, ale również – pośrednio – do zaniknięcia ryzyka kursowego, które jest bezpośrednio związane z indeksacją przedmiotowego kredytu do waluty (por. wyrok z 3 października 2019 r.
w sprawie C-260/18, K. D. i J. D. przeciwko (...) Bank (...), pkt 44). W wyroku z 3 października 2019 r. w sprawie
C-260/18, K. D. i J. D. przeciwko (...) Bank (...) orzekł, że art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej
i oprocentowanego według stopy procentowej bezpośrednio powiązanej ze stopą międzybankową danej waluty, przyjął zgodnie z prawem krajowym, że ta umowa nie może nadal obowiązywać bez takich warunków z tego powodu, że ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy
(pkt 45). Nie powinno budzić wątpliwości, że o zaniknięciu ryzyka kursowego można mówić w sytuacji, w której skutkiem eliminacji niedozwolonych klauzul kształtujących mechanizm indeksacji jest przekształcenie kredytu złotowego indeksowanego do waluty obcej w zwykły (tzn. nieindeksowany) kredyt złotowy, oprocentowany według stawki powiązanej ze stawką LIBOR. Zarazem należy uznać, że wyeliminowanie ryzyka kursowego, charakterystycznego dla umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i uzasadniającego powiązanie stawki oprocentowania ze stawką LIBOR, jest równoznaczne z tak daleko idącym przekształceniem umowy, że należy ją uznać za umowę o odmiennej istocie
i charakterze, choćby nadal chodziło tu tylko o inny podtyp czy wariant umowy kredytu. Oznacza to z kolei, że po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest możliwe, co przemawia za jej całkowitą nieważnością (bezskutecznością) – tak w wyroku SN z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18, niepubl.

Przy określaniu dalszych konsekwencji takiego stanu rzeczy należy oczywiście mieć na względzie to, że nieważność umowy potencjalnie może zagrażać interesom konsumenta – kredytobiorcy, zważywszy na to, że wiąże się to co do zasady – jak wielokrotnie podkreślał Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej – z podobnymi następstwami, jakie zachodzą w przypadku postawienia pozostałej do spłaty kwoty kredytu w stan natychmiastowej wymagalności, skoro położenie prawne stron umowy określają wówczas przede wszystkim przepisy o nienależnym świadczeniu. Nie jest wykluczone zastąpienie nieuczciwego warunku umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, jednakże dotyczy to tylko sytuacji, w której brak zastąpienia pociągałby za sobą unieważnienie umowy w całości i narażał konsumenta
na szczególnie niekorzystne skutki – gdyż wówczas dochodziłoby de facto do penalizacji kredytobiorcy, a nie kredytodawcy (por. wyroki z 30 kwietnia 2014 r. w sprawie C-26/13, Á. K., H. R. przeciwko (...), pkt 80-84; z 21 stycznia 2015 r. w połączonych sprawach C-482/13, C-484/13, C-485/13 i C-487/13, U. B. i C., pkt 33;
z 26 marca 2019 r., w połączonych sprawach C-70/17 i C-179/17, A. B. i B., pkt 56-58; z 20 września 2018 r., w sprawie C-51/17, (...) Bank (...). I (...) (...) K. Z.. przeciwko T. I. i E. K., pkt 60-61; z 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, K. D. i J. D. przeciwko (...) Bank). W powoływanym już wyroku z 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, K. D.
i J. D. przeciwko (...) Bank (...) Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził ponadto, że ocena, czy unieważnienie umowy naraża konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, musi być dokonywana w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, a nie w chwili zawarcia umowy
(pkt 50), co oznacza, że miarodajne są skutki, które rzeczywiście powstałyby
w okolicznościach istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, gdyby sąd krajowy unieważnił tę umowę, a nie skutki, które
w dniu zawarcia tej umowy wynikałyby z jej unieważnienia (pkt 51). Wywiedziono, że konsument może zrzec się ochrony przed negatywnymi następstwami unieważnienia umowy w całości (pkt 55, 67), czyli obstawać przy tej nieważności, a wówczas zastąpienie niedozwolonej klauzuli również nie wchodzi w rachubę. Doprecyzowano także, że wyłączone jest zastąpienie luk
w umowie spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, przewidujących, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów, które to unormowania nie stanowią przepisów dyspozytywnych lub przepisów mających zastosowanie w przypadku, gdy strony umowy wyrażą na to zgodę (pkt 61-62). Jeśli natomiast prawo krajowe nie przewiduje przepisów dyspozytywnych lub przepisów mających zastosowanie w przypadku, gdy strony umowy wyrażą na
to zgodę, które mogłyby wypełnić zaistniałe luki w umowie, konsument,
który sprzeciwia się unieważnieniu umowy, ma jeszcze możliwość usanowania postanowienia niedozwolonego poprzez następcze wyrażenie dobrowolnej
i świadomej zgody na włączenie go do treści umowy (pkt. 53) - tak również
w wyroku (...) z 21 lutego 2013 r., C-472/11, (...) Bank (...) przeciwko C. C. i V. C.).

Powyższe stanowisko (...) zostało przyjęte w orzecznictwie polskiego Sądu Najwyższego, który w wyrokach z 29 października 2019 r. (sygn. akt IV CSK 309/18) oraz 27 listopada 2019 r. (sygn. akt II CSK 483/18) potwierdził, że w razie sporu o ważność umowy kredytu bankowego denominowanego do obcej waluty, w której treści znajduje się niedozwolona klauzula konsumencka dotycząca sposobu tej denominacji, rozważyć należy dwie możliwości rozstrzygnięcia. Pierwsza to ustalenie, czy po wyeliminowaniu klauzuli niedozwolonej, zgodnie z przepisami krajowymi, umowa kredytu bankowego może obowiązywać w pozostałym zakresie jako ta właśnie umowa, mająca strony, przedmiot oraz prawa i obowiązki stron. Druga możliwość rozstrzygnięcia to uznanie umowy za nieważną lub w zależności od spełnionych przesłanek - unieważnienie zawartej umowy, która bez klauzuli niedozwolonej nie może dalej funkcjonować w obrocie prawnym, zwłaszcza ze względu na brak (odpadnięcie) któregoś z koniecznych składników ( essentialia negotii) umowy nazwanej kredytu bankowego. Po ustaleniu okoliczności rozpoznawanej konkretnie sprawy konsument winien oświadczyć, które rozwiązanie wybiera jako dla niego korzystniejsze. Z kolei warunek umowny uznany za nieuczciwy należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący tak, by nie wywoływał on skutku wobec konsumenta.

Sąd Apelacyjny podziela te zapatrywania i dostrzega, że z punktu widzenia treści objętego pozwem roszczenia powodowie wyrazili świadomą, wyraźną
i swobodną decyzję o zrzeczeniu się ochrony przed negatywnymi następstwami unieważnienia umowy w całości. Toteż trudno ich stanowisko uznać za niewiążące, co tym samym wykluczyło potrzebę poszukiwania sposobów uzupełnienia luki powstałej na skutek wyeliminowania z umowy niedozwolonych postanowień dotyczących mechanizmu indeksacji. Nie zmienia to faktu, że
w prawie krajowym brak takich przepisów, które mogłyby znaleźć tego rodzaju zastosowanie. Innymi słowy nie ma podstaw, by uznać, że stwierdzenie nieważności umowy kredytu odbyłoby się ze szkodą dla powodów, naruszając ich interes ekonomiczny, skoro powodowie godzą się na stwierdzenie nieważności przedmiotowej umowy, a do tego kredyt został przez nich
w znacznej części spłacony.

Mając na uwadze dotychczasowy wywód Sąd Apelacyjny w trybie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok i ustalił nieważność zawartej przez powodów z poprzednikiem prawnym pozwanego (...) Bank S.A. z siedzibą w W. w dniu 19 lipca 2008 r. umowy o kredyt hipoteczny dla osób fizycznych (...) waloryzowany kursem (...) nr (...).

Nie miał przy tym wątpliwości – podobnie jak Sąd Okręgowy, że powodom przysługiwał interes prawny w żądaniu takiego rozstrzygnięcia.

Co prawda za dominujący w orzecznictwie należy uznać pogląd, że interes prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego w zasadzie nie zachodzi, jeżeli zainteresowany może na innej drodze osiągnąć w pełni ochronę swoich praw, w szczególności na drodze powództwa o spełnienie świadczenia (zob. wyroki SN z 6 października 2017 r.,
V CSK 52/17, LEX nr 2372279, z 9 stycznia 2019 r., I CSK 711/17, LEX
nr (...)), to jednak samo istnienie możliwości wytoczenia powództwa
o świadczenie nie w każdej sytuacji stanowić będzie o braku interesu prawnego w żądaniu ustalenia. Brak interesu prawnego wystąpi jedynie wówczas, gdy wyrok zasądzający świadczenie zapewni pełną (adekwatną do sytuacji prawnej powoda) ochronę prawną jego uzasadnionych interesów. W przypadku, gdy sporem o świadczenie nie będą mogły (ze swej natury) być objęte wszystkie uprawnienia istotne z perspektywy ochrony sfery prawnej powoda, przyjąć należy, że powód ma interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c., co
w szczególności dotyczy żądania ustalenia nieistnienia stosunku prawnego, zwłaszcza, gdy konsekwencje ustalenia nieistnienia stosunku prawnego nie ograniczają się do aktualizacji obowiązku świadczenia, lecz dotyczą także innych aspektów sfery prawnej powoda (np. wpływają na określenie treści praw
i obowiązków powoda jako dłużnika pozwanego). W takiej sytuacji sama możliwość wytoczenia powództwa o świadczenie nie wyczerpuje interesu prawnego w żądaniu ustalenia, co aktualizuje się zwłaszcza wtedy, gdy pozwany rości sobie według treści stosunku prawnego objętego powództwem
z art. 189 k.p.c. określone prawo do świadczenia ze strony powodów (np. żąda zwrotu udzielonego kredytu w wysokości obliczonej zgodnie z treścią kwestionowanej umowy). W takich sytuacjach nie sposób odmówić dłużnikowi dążącemu do wykazania, że nie jest zobowiązany do świadczenia w wysokości poszczególnych rat - przy wykorzystaniu zakwestionowanych klauzul indeksacyjnych - interesu prawnego w dochodzeniu żądania ustalenia nieistnienia stosunku prawnego (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku
z 9 czerwca 2021 r., V ACa 127/21, Legalis 2601148).

Jak trafnie zauważył Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 13 stycznia 2021 r., sygn. I ACa 973/20, w takiej sprawie, najlepszą drogą do rozstrzygnięcia sporu zawisłego między stronami było wytoczenie powództwa
o ustalenie, albowiem jedynie wyrok wprost odnoszący się w sentencji do przeciwstawnych stanowisk stron o ważności lub nieważności umowy kredytowej prowadzi do udzielenia odpowiedzi na pytanie czy umowa kredytowa wiąże powodów, a jeżeli tak, to w jakim zakresie i na jakich warunkach powinni ją wykonywać. Usunięcie wszelkich niepewności związanych z wykonywaniem świadczenia na rzecz banku (wysokości rat, sposobu rozliczenia kredytu) jest możliwe jedynie za pomocą powództwa o ustalenie. Dopóki strony wiąże umowa kredytowa, powodowie nie mogą domagać się przeliczenia kredytu na złotówki czy rozliczenia umowy, a jedynie ustalenie czy zaskarżona umowa jest nieważna (bezskuteczna), bądź określone postanowienia umowne nie wiążą stron, pozwoli na zaktualizowanie żądań.

Ponadto, jeżeli powodowie złożyliby wyłącznie pozew o zwrot na ich rzecz wpłaconych dotąd nienależnie na rzecz pozwanego kwot, to kwestia ważności umowy stanowiłaby przedmiot rozważań sądu jedynie w uzasadnieniu wyroku,
a nie byłaby objęta sentencją wyroku. Wówczas mogłaby powstać wątpliwość
co do dalszych zasad i formy spłaty kredytu w przyszłości. Sentencją wyroku objęte jest bowiem jedynie rozstrzygnięcie o żądaniach stron (art. 325 k.p.c.), którego faktyczne i prawne podstawy zawiera uzasadnienie. Wynikająca
z art. 365 § 1 k.p.c. moc wiążąca wyroku dotyczy związania sentencją, a nie uzasadnieniem wyroku innego sądu, czyli przesłankami faktycznymi i prawnymi przyjętymi za jego podstawę, gdyż zakresem prawomocności materialnej jest objęty tylko ostateczny wynik rozstrzygnięcia, a nie jego przesłanki (tak Sąd Najwyższy m.in. w wyroku z 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98, LEX nr 51062, w wyroku z 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00, LEX nr 55501 oraz w wyroku
z 11 lutego 2021 r., (...) 20/21, LEX nr 3119575).

Za posiadaniem przez powodów interesu prawnego w ustaleniu nieważności spornej umowy przemawiał także fakt, że zabezpieczeniem wierzytelności banku jest hipoteka ustanowiona na należącej do nich nieruchomości. Stosownie zaś do art. 94 ustawy z 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (tj. Dz. U. z 2019 r., poz. 2204 ze zm.) wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki. Zatem dopiero stwierdzenie w sentencji wyroku, że umowa kredytu jest nieważna, może stanowić potwierdzenie wygaśnięcia takiej hipoteki. Wyrok ustalający może być podstawą wpisu w księdze wieczystej (podobnie uznał m.in. Sąd Najwyższy w uchwale z 14 marca 2014 r., III CZP 121/13, OSNC 2015/2/15 oraz w postanowieniach z 19 lipca 2006 r., I CSK 151/06, LEX nr 1170208, z 22 lutego 2007 r., III CSK 344/06, OSNC 2008, Nr 1, poz. 12).

Skutkiem stwierdzenia nieważności umowy kredytu w całości jest uznanie, że świadczenia spełnione przez obie jej strony nie miały oparcia
w umowie i stały się przez to świadczeniami nienależnymi w znaczeniu nadanym przez art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c., co powinno doprowadzić do ich zwrotu. Ten jednak nie nastąpił wobec braku stosownego żądania (powodowie poprzestali wyłącznie na żądaniu ustalenia nieważności umowy).

Ostatecznie skorygowaniu podlegało także rozstrzygnięcie o kosztach procesu w pierwszej instancji, które w myśl reguły wyznaczonej w art. 98 k.p.c., w kwocie obejmującej opłatę od pozwu (1.000 zł), wynagrodzenie pełnomocnika powodów (10.800 zł) i opłatę skarbową od pełnomocnictwa (34 zł), obciążyły stronę pozwaną.

Koszty postępowania apelacyjnego zostały natomiast zasądzone na rzecz powodów, jako wygrywających niniejszy spór, stosownie do art. 98 k.p.c.
i art. 99 k.p.c. w zw. z § 2 pkt 7 oraz § 10 ust. 1 pkt 2 in principio rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U.2018.265 t.j.), a także art. 13a u.k.s.c.

Zastrzeżenie o odsetkach w obu powyższych przypadkach zostało poczynione w oparciu o art. 98 § 1 ¹ k.p.c.

W tym stanie rzeczy orzeczono, jak w sentencji.